Câu chuyện Đại sứ

Mặc dù hai nước chia sẻ đường biên giới dài hơn 2.600 km, quan hệ láng giềng vẫn luôn trong trạng thái căng thẳng, đặc biệt sau khi Taliban trở lại nắm quyền tại Kabul năm 2021. Xung đột Afghanistan – Pakistan không chỉ là vấn đề song phương mà còn có tác động sâu rộng đối với an ninh khu vực Nam Á, Trung Á và chiến lược của các cường quốc.

Nguồn gốc lịch sử và mối bất đồng lãnh thổ

Mâu thuẫn giữa Afghanistan và Pakistan trước hết bắt nguồn từ đường biên giới Durand Line do Anh quốc áp đặt năm 1893. Afghanistan nhiều lần từ chối công nhận tính hợp pháp của đường ranh này, cho rằng đây là di sản thực dân cắt đôi cộng đồng Pashtun giữa hai bên. Về phần mình, Pakistan khẳng định Durand Line là biên giới quốc tế hợp pháp kế thừa từ Anh.

Mâu thuẫn Pashtunistan – ý tưởng thành lập một quốc gia Pashtun độc lập – từng khiến Kabul là chính phủ duy nhất bỏ phiếu phản đối Pakistan gia nhập Liên Hợp Quốc năm 1947. Căng thẳng này tạo nền tảng cho sự ngờ vực chiến lược kéo dài suốt nhiều thập ký.

Sự nổi lên của các lực lượng cực đoan và vấn đề Taliban

Từ thập niên 1980, trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh, Pakistan trở thành cửa ngõ cho phong trào Mujahideen chống Liên Xô tại Afghanistan, được Mỹ và Saudi Arabia hỗ trợ. Sau năm 2001, khi Mỹ lật đổ chế độ Taliban, Pakistan bị cáo buộc chứa chấp các thủ lĩnh Taliban Afghanistan, cho phép họ ẩn náu tại vùng biên giới để tái tổ chức lực lượng.

Điều này khiến Kabul nhiều lần chỉ trích Islamabad “đánh hai mặt”, vừa chống khủng bố trong nước nhưng vẫn duy trì ảnh hưởng đối với Taliban để bảo đảm lợi ích chiến lược ở Afghanistan.

Sau khi Taliban tái chiếm Kabul tháng 8/2021, mối quan hệ giữa Taliban Afghanistan và Pakistan có thời điểm tưởng như “hòa hợp”, nhưng nhanh chóng xấu đi bởi vấn đề Tehrik-i-Taliban Pakistan (TTP) – Taliban Pakistan.

TTP là nhóm nổi dậy chống chính phủ Pakistan, nhưng lại có hậu cứ an toàn ở Afghanistan. Islamabad yêu cầu Taliban trấn áp TTP, song Kabul chỉ đáp trả một cách mơ hồ, khiến Pakistan gia tăng tấn công quân sự qua biên giới.

Xung đột quân sự và các cuộc đụng độ biên giới

Trong hai năm gần đây, các vụ đụng độ vũ trang tại biên giới Afghanistan – Pakistan gia tăng đáng kể. Quân đội Pakistan nhiều lần tiến hành không kích vào các vị trí được cho là căn cứ của TTP tại Kunar, Khost và Paktika. Taliban đáp trả bằng việc triển khai thêm lực lượng biên phòng và cáo buộc Islamabad vi phạm chủ quyền.

Đỉnh điểm căng thẳng diễn ra năm 2023–2024 khi hàng chục vụ đấu súng nổ ra tại Torkham và Spin Boldak – hai cửa khẩu chiến lược. Các vụ pháo kích hai chiều gây thương vong cho cả dân thường, làm tê liệt hoạt động thương mại biên giới vốn là nguồn thu quan trọng của Afghanistan.

Taliban cáo buộc Pakistan muốn gây áp lực chính trị; ngược lại, Pakistan khẳng định các chiến dịch quân sự chỉ nhằm tiêu diệt các phần tử khủng bố.

Song song với xung đột quân sự, vấn đề trục xuất người Afghanistan tại Pakistan tiếp tục làm quan hệ thêm căng thẳng. Islamabad cho rằng hơn 1,7 triệu người Afghanistan không giấy tờ “đe dọa an ninh quốc gia”, trong khi Taliban gọi đây là hành động “vô nhân đạo”.

Xung đột vũ trang giữa Afghanistan – Pakistan bùng phát

Động lực địa - chính trị của xung đột

Xung đột Afghanistan – Pakistan không thể tách rời bối cảnh cạnh tranh chiến lược phức tạp giữa các cường quốc. Pakistan vốn là đồng minh của Mỹ trong cuộc chiến chống khủng bố, nhưng đồng thời có quan hệ sâu sắc với Trung Quốc, đặc biệt trong khuôn khổ Hành lang Kinh tế Trung Quốc - Pakistan (CPEC). Bất ổn tại biên giới Afghanistan đe dọa trực tiếp các dự án của CPEC ở khu vực Khyber Pakhtunkhwa và Balochistan.

Song song với xung đột quân sự, vấn đề trục xuất người Afghanistan tại Pakistan tiếp tục làm quan hệ thêm căng thẳng. Islamabad cho rằng hơn 1,7 triệu người Afghanistan không giấy tờ “đe dọa an ninh quốc gia”, trong khi Taliban gọi đây là hành động “vô nhân đạo”.

Tác động đối với an ninh khu vực

Xung đột Afghanistan – Pakistan làm gia tăng nguy cơ lan rộng tình trạng bạo lực tại Nam Á và Trung Á. Sự hoạt động mạnh của TTP, IS-K (Islamic State - Khorasan) và nhiều tổ chức cực đoan biên giới đe dọa an ninh nội địa của cả hai nước. Hệ thống biên giới hiểm trở, khó kiểm soát khiến các nhóm khủng bố dễ dàng di chuyển, vận chuyển vũ khí và tuyển mộ chiến binh.

Kinh tế khu vực cũng chịu ảnh hưởng đáng kể. Afghanistan mất nguồn thu từ thương mại biên giới; Pakistan chịu thiệt hại từ các cuộc tấn công khủng bố nhằm vào dân thường và cơ sở hạ tầng. Bất ổn kéo dài đẩy lùi nỗ lực tái thiết Afghanistan và làm suy yếu triển vọng hợp tác kinh tế khu vực, bao gồm các dự án kết nối xuyên biên giới như TAPI (đường ống khí Turkmenistan – Afghanistan – Pakistan – Ấn Độ).

Các kịch bản và triển vọng hòa dịu

Khả năng ổn định quan hệ Afghanistan – Pakistan phụ thuộc vào ba yếu tố then chốt:

Thay đổi lập trường của Taliban đối với TTP. Nếu Taliban áp dụng biện pháp mạnh tay hơn, xung đột biên giới có thể giảm. Ngược lại, sự dung dưỡng TTP sẽ khiến Pakistan tiếp tục tấn công quân sự.

Sự tham gia của các cường quốc khu vực. Trung Quốc, Iran và Nga có thể đóng vai trò trung gian thúc đẩy đối thoại, nhất là trong khuôn khổ hợp tác chống khủng bố và phát triển hạ tầng.

Sự ổn định nội bộ của Pakistan. Khủng hoảng chính trị và kinh tế tại Pakistan làm suy yếu khả năng quản lý an ninh, tạo điều kiện cho xung đột gia tăng.

Tuy nhiên, triển vọng hòa dịu trong ngắn hạn không mấy khả quan do thiếu lòng tin, lợi ích chiến lược chồng chéo và môi trường an ninh khu vực đầy bất định.