Toàn cảnh nước mỹ

Khi một Tổng thống Hoa Kỳ bị tình nghi lạm quyền, đây không chỉ là một vụ án cá nhân mà là một sự kiện chính trị - pháp lý - xã hội có thể làm lung lay lòng tin vào nền dân chủ và các định chế kiểm soát quyền lực của quốc gia. Ví dụ tiêu biểu là trường hợp của Donald Trump, người từng bị Hạ viện Mỹ luận tội với cáo buộc "lạm dụng quyền và "cản trở Quốc hội".

Trước hết, cần làm rõ khái niệm "lạm quyền" (abuse of power) trong bối cảnh hiến pháp Mỹ. Theo Hiến pháp Hoa Kỳ - cụ thể là Điều II, Mục 4 - Tổng thống có thể bị luận tội vì "phản quốc, hối lộ hoặc các tội lớn và khinh tội khác" ("treason, bribery, or other high Crimes and Misdemeanors").

Trong thực tiễn, "lạm quyền" không luôn rõ ràng là tội hình sự, nhưng nhiều học giả và ủy ban Quốc hội cho rằng việc một Tổng thống dùng quyền lực để đổi chác - vì lợi ích cá nhân hoặc phe phái - với quyền lợi của quốc gia, là đặc biệt nghiêm trọng.

Trong trường hợp nêu trên, cáo buộc chính đối với Tổng thống Trump là ông đã sử dụng quyền lực của mình để yêu cầu quốc gia Ukraine tiến hành một cuộc điều tra nhằm vào đối thủ chính trị - cụ thể là Joe Biden - đồng thời hoãn viện trợ quân sự cho Ukraine, như một điều kiện nhằm đạt mục tiêu chính trị cá nhân.

Hành vi này - nếu được xác thực - được cho là vi phạm tinh thần kiểm soát quyền lực: thay vì sử dụng quyền hành vì lợi ích quốc gia thì lại đặt quyền cá nhân hoặc đảng phái lên trên. Hạ viện đã đưa ra hai điều khoản luận tội: (1) lạm dụng quyền lực và (2) cản trở Quốc hội.

Tuy nhiên, luận tội không đồng nghĩa với việc buộc Tổng thống phải ra đi. Sau khi Hạ viện bỏ phiếu thông qua các điều khoản luận tội hồi tháng 12 2019, phiên xét xử tại Thượng viện bắt đầu và kết thúc với việc Tổng thống được tha bổng, vì không đủ hai phần ba số phiếu buộc tội.

Tổng thống Donald Trump đối mặt với nhiều bê bối kể từ khi tái đắc cử

Trong phân tích sâu hơn, vụ việc đặt ra nhiều câu hỏi lớn về các khía cạnh sau:

1.     Kiểm soát quyền lực và tính độc lập của các định chế:

Một Tổng thống nếu bị nghi ngờ lạm dụng quyền lực thì Quốc hội, Tòa án và công luận cần phải đóng vai trò kiểm soát - giám sát. Việc hoãn viện trợ quân sự cho Ukraine hoặc đặt điều kiện đối với ngoại giao quốc gia có thể được xem như vượt quá giới hạn quyền lực nếu mục tiêu không phải vì lợi h uc gi màv lợi ích cá nhn. Điều này đặt ra yêu cầu rõ ràng hơn về minh bạch, trách nhiệm và kiểm soát quyền hành.

2.     Sự phân quyền và trách nhiệm trong chế độ tổng thống:

Theo học thuyết hiến pháp Mỹ, Tổng thống có quyền lớn nhưng không phải quyền tuyệt đối. Khi Tổng thống hành động với mục đích song hành với lợi ích cá nhân thay vì công - quốc, thì đó là biểu hiện của lạm quyền. Việc Quốc hội có thể khởi động luận tội chính là cơ chế kiểm soát của nền dân chủ

3. Khó khăn trong việc xác định "tội lớn và khinh tội khác" (high crimes and misdemeanors):

Khái niệm này không được định nghĩa rõ trong hiến pháp và bị ảnh hưởng bởi luận cứ chính trị. Một số luật sư của Tổng thống Trump lập luận rằng "lạm quyền" nếu không phải tội hình sự thì không thể luận tội. Trong khi đó, các học giả phản biện rằng luận tội có thể vì hành vi vi hiến hoặc vi phạm niềm tin công chúng mà không nhất thiết là tội hình sự.

4. Tác động tới lòng tin công chúng và uy tín quốc gia:

Khi một Tổng thống bị nghi lạm quyền, không chỉ cá nhân ông mà cả chế độ sẽ bị tổn hại. Công luận có thể mất niềm tin, các định chế kiểm soát có thể bị yếu đi hoặc bị chính trị hóa. Việc xử lý minh bạch, công bằng và dựa trên luật pháp đóng vai trò then chốt. Nếu xử lý như một trò chính trị thuần túy thì sẽ làm chuẩn mực đạo đức - pháp lý bị suy yếu.

5. Diễn biến & hậu quả thực tiễn:

Dù Tổng thống có bị kết tội hay không, vụ việc luận tội chỉ ra một dấu mốc quan trọng rằng quyền lực điều hành có thể bị ràng buộc và Quốc hội có thể hành động. Nhưng trong trường hợp này, Tổng thống Trump tiếp tục nhiệm kỳ sau khi được tha bổng, cho thấy hiệu quả thực tế của luận tội trong việc loại bỏ quyền lực rõ ràng còn hạn chế

Tóm lại, khi một Tổng thống Hoa Kỳ bị tình nghi lạm quyền, đó là biểu hiện căng thẳng giữa quyền hành cao nhất của hành pháp và cơ chế kiểm soát - giám sát của lập pháp và tư pháp. Vụ luận tội Tổng thống Trump nhấn mạnh rằng: quyền lực công nếu không được ràng buộc bởi trách nhiệm và minh bạch rất dễ bị sai lệch; việc khởi động quá trình luận tội là biểu hiện của nền dân chủ bảo vệ mình, nhưng kết quả ra sao lại phụ thuộc vào cơ chế và bầu không khí chính trị tại thời điểm đó.

Cho tới khi nào các định chế kiểm soát quyền lực thực sự vững mạnh và không bị chi phối bởi lợi ích đảng phái, thì nguy cơ lạm quyền phía hành pháp mới được giảm thiểu thực chất.