Câu chuyện Đại sứ

Cuộc xung đột giữa Nga và Ukraina, đặc biệt kể từ năm 2014 với sự kiện sáp nhập Crimea và bùng phát chiến sự ở Donbass, đã đặt ra nhiều câu hỏi nhức nhối trong cộng đồng quốc tế. Một trong những vấn đề được tranh luận gay gắt nhất là: Liệu Nga có thực sự chỉ muốn bảo vệ cộng đồng người nói tiếng Nga tại Ukraina, hay sâu xa hơn là mưu đồ kiểm soát lãnh thổ và mở rộng ảnh hưởng địa chính trị?

Câu hỏi này không chỉ liên quan đến động cơ của Moscow mà còn chạm tới các vấn đề rộng lớn hơn: quyền dân tộc tự quyết, chủ quyền quốc gia, an ninh khu vực, và luật pháp quốc tế.

Lịch sử mối quan hệ Nga- Ukraina và vấn đề ngôn ngữ

Ukraina từng là một phần của Liên Xô và trước đó nhiều thế kỷ năm trong không gian chính trị, văn hóa do Nga kiểm soát. Sau khi Liên Xô tan rã (1991), hàng triệu người Nga hoặc gốc Nga vẫn sinh sống tại Ukraina, đặc biệt ở Crimea, Donetsk, Luhansk và Kharkiv.

Theo thống kê, trước năm 2014 có khoảng 17% dân số Ukraina xác định là người Nga, còn số người sử dụng tiếng Nga trong giao tiếp hàng ngày cao hơn nhiều, nhất là tại miền Đông và miền Nam.

Trong khi đó, từ sau Cách mạng Cam (2004) và đặc biệt sau cuộc khủng hoảng Maidan (2013-2014), chính quyền Ukraina ngày càng ưu tiên tiếng Ukraina như ngôn ngữ chính thức duy nhất, hạn chế dần vai trò của tiếng Nga trong giáo dục, truyền thông và hành chính. Điều này gây lo ngại và bất mãn trong cộng đồng người nói tiếng Nga. Nga đã tận dụng chính yếu tố này để khẳng định rằng họ có "nghĩa vụ bảo vệ" những đồng bào cùng ngôn ngữ và văn hóa.

Lập luận của Nga: "Bảo vệ người nói tiếng Nga"

Từ sau năm 2014, Nga luôn nhấn mạnh lý do nhân đạo và văn hóa để biện minh cho hành động của mình. Các điểm chính gồm:

●       Chống lại sự kỳ thị ngôn ngữ: Nga cáo buộc chính quyền Kiev ban hành các luật cấm hoặc hạn chế việc sử dụng tiếng Nga, khiến hàng triệu công dân Ukraina bị "bỏ rơi về quyền lợi văn hóa"

●       Ngăn chặn chủ nghĩa dân tộc cực đoan: Nga tuyên bố một số nhóm chính trị Ukraina có tư tưởng chống Nga, thậm chí bài Nga, đe dọa an toàn của cộng đồng người gốc Nga.

●       Đảm bảo an ninh biên giới: Nga cho rằng nếu cộng đồng người Nga ở Donbass bị đàn áp, điều đó sẽ kéo theo bất ổn sát biên giới Nga.

Theo quan điểm chính thức của Điện Kremlin, mục tiêu không phải là xâm lược, mà là bảo vệ "người Nga và người nói tiếng Nga" tại Ukraina, cũng như bảo vệ "không gian văn hóa - lịch sử chung".

Nga có nhiều mục tiêu chính trị trong việc chiếm đóng Ukraine

Góc nhìn quốc tế: Kiểm soát lãnh thổ và mở rộng ảnh hưởng

Ngược lại, phần lớn cộng đồng quốc tế cho rằng lý do Nga đưa ra chỉ là cái cớ. Bản chất của hành động là:

●       Mở rộng lãnh thổ: Việc sáp nhập Crimea năm 2014 là minh chứng rõ nhất. Đây là lần đầu tiên kể từ sau Thế chiến II, một quốc gia châu Âu thay đổi biên giới bằng vũ lực.

●       Chiến lược "Vành đai an ninh": Nga coi Ukraina là "vùng đệm" chống NATO. Việc kiểm soát các khu vực phía Đông giúp Moscow duy trì ảnh hưởng chiến lược.

●       Khôi phục vị thế cường quốc: Nga muốn tái khẳng định vai trò bá quyền ở không gian hậu Xô Viết, không chấp nhận để Ukraina hoàn toàn nghiêng về phương Tây.

●       Kiểm soát tài nguyên và kinh tế: Donbass là vùng công nghiệp nặng và khai thác than quan trọng, còn Crimea có vị trí chiến lược với căn cứ hải quân Sevastopol.

Theo lập luận này, việc "bảo vệ người nói tiếng Nga" chỉ là bức màn che cho một chiến lược địa - chính trị lớn hơn, trong đó Nga vừa muốn mở rộng lãnh thổ, vừa muốn giữ chân Ukraina trong quỹ đạo ảnh hưởng của mình.

Thực tiễn trên chiến trường và chính trị

●       Crimea (2014)

Nga tổ chức trưng cầu dân ý, với kết quả hơn 90% cứ tri ủng hộ sáp nhập vào Nga. Tuy nhiên, cuộc trưng cầu này bị Liên Hợp Quốc và phương Tây bác bỏ, cho rằng diễn ra dưới sự hiện diện của quân đội Nga. Điều này khiến dư luận nghiêng vềquan điểm: Nga đã sử dụng chiêu bài "bảo vệ người Nga" để hợp thức hóa hành động chiếm lãnh thổ.

●       Donbass (2014-2022)

Nga hỗ trợ các lực lượng ly khai tại Donetsk và Luhansk, tạo thành hai "cộng hòa nhân dân tự xưng". Mặc dù Moscow phủ nhận can thiệp trực tiếp, nhưng bằng chứng về vũ khí, quân tình nguyện và tài chính cho thấy sự liên quan rõ rệt.

●       Chiến dịch quân sự đặc biệt (từ 2022)

Nga tuyên bố "phi quân sự hóa và phi phát xít hóa Ukraina", nhưng thực chất đã tiến hành tấn công trên diện rộng. Nhiều nhà phân tích cho rằng, nếu mục tiêu chỉ là bảo vệ người Nga, thì không cần mở chiến dịch trên toàn lãnh thổ Ukraina. Điều đó chứng tỏ Moscow còn hướng tới thay đối chế độ Kiev và kiểm soát nhiều vùng lãnh thổ hơn.

Tranh luận pháp lý và đạo lý

●       Theo luật pháp quốc tế, một quốc gia không thể dùng lý do "bảo vệ kiều dân" để xâm phạm lãnh thổ nước khác. Chỉ trong trường hợp diệt chủng hay tội ác chiến tranh được chứng minh rõ ràng, can thiệp nhân đạo mới có thể được cân nhắc, và cũng phải thông qua Hội đồng Bảo an LHQ.

●       Theo lý luận chính trị, quyền bảo vệ cộng đồng ngôn ngữ không thể cao hơn quyền toàn vẹn lãnh thổ của một quốc gia có chủ quyền.

●       Về đạo lý, một bộ phận người dân nói tiếng Nga tại Ukraina thực sự cảm thấy bị phân biệt, nhưng việc dùng quân sự để "bảo vệ" lại dẫn đến hậu quả nghiêm trọng: hàng trăm nghìn người chết, hàng triệu người phải rời bỏ nhà cửa, cơ sở hạ tầng bị tàn phá.

Đánh giá động cơ thực sự của Nga

Dựa trên các bằng chứng và phân tích, có thể thấy động cơ của Nga là tổng hợp, gồm cả yếu tố bảo vệ văn hóa - ngôn ngữ lẫn mục tiêu địa chính trị. Tuy nhiên, xét về tỷ trọng, mưu đồ kiểm soát lãnh thổ và duy trì ảnh hưởng chiến lược mới là động cơ chính.

Nga lo ngại nếu Ukraina hoàn toàn nghiêng về phương Tây và gia nhập NATO, thì biên giới Nga sẽ bị bao vây. Do đó, việc tạo ra

"các vùng đệm" như Crimea và Donbass vừa đảm bảo an ninh, vừa giúp Nga khẳng định vị thế cường quốc khu vực.

Hệ quả đối với khu vực và quốc tế

●       Châu Âu đối mặt với bất ổn an ninh lâu dài, khi đường biên giới Nga - Ukraina trở thành điểm nóng.

●       Quan hệ Nga - phương Tây xuống mức thấp nhất kể từ Chiến tranh Lạnh, với hàng loạt lệnh trừng phạt và đối đầu quân sự gián tiếp.

●       Khối không gian hậu Xô Viết chia rẽ sâu sắc: Belarus ngả hẳn về Nga, trong khi các nước Baltic, Gruzia, Moldova tăng cường liên kết với phương Tây.

●       Luật pháp quốc tế bị thách thức, bởi tiền lệ "sáp nhập lãnh thổ bằng vũ lực" có thế khuyến khích các xung đột tương tự ở nơi khác.

Câu hỏi "Nga có ý đồ kiểm soát lãnh thổ hay bảo vệ người nói tiếng Nga ở Ukraina?" không thể trả lời bằng một lựa chọn tuyệt đối. Trên thực tế, Nga đã khéo léo kết hợp cả hai lý do: bảo vệ cộng đồng người Nga được sử dụng như cái cỡ chính trị - nhân đạo, trong khi kiểm soát lãnh thổ và duy trì ảnh hưởng chiến lược mới là mục tiêu sâu xa.

Điều này giải thích vì sao Nga không chỉ dừng lại ở Crimea hay Donbass, mà còn mở rộng chiến dịch quân sự trên toàn Ukraina từ năm 2022. Cuộc chiến này cho thấy, trong chính trị quốc tế, lợi ích địa - chính trị và an ninh quốc gia thường được đặt cao hơn lý do nhân đạo.

Tương lai hòa bình ở Ukraina chỉ có thể đạt được khi cả hai yếu tố - quyền lợi của cộng đồng nói tiếng Nga và chủ quyền toàn vẹn lãnh thổ - được giải quyết trong một khuôn khổ đàm phán quốc tế, thay vì áp đặt bằng vũ lực.