Sức hấp dẫn của áng thơ trong “Truyện Kiều”
Nguyễn Du là nhà thơ luôn vượt lên mọi lời ca ngợi. Tháng 12 năm 1964, tại Berlin (Đức), Hội đồng Hòa bình thế giới đã ban hành quyết nghị kỷ niệm 200 năm ngày sinh Nguyễn Du. Gần nửa thế kỷ sau, tháng 10 năm 2013, tại kỳ họp thứ 37 tại Paris (Pháp), Đại Hội đồng Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) quyết định vinh danh Đại thi hào Nguyễn Du là Danh nhân văn hóa thế giới.
Trong các sáng tác của Nguyễn Du, Truyện Kiều là tác phẩm vĩ đại nhất, đã được dịch ra hơn 23 thứ tiếng với trên 70 bản dịch khác nhau. Nguyễn Du càng không thể hình dung, gần 300 năm sau, các vị Tổng thống của nước Mỹ đã dùng tác phẩm của mình để gửi tâm sự với Việt Nam, gửi thông điệp tới các công dân Mỹ và cũng là nói với toàn thế giới về những trang mới trong quan hệ với Việt Nam.
Cũng như dân tộc, đất nước chúng ta, Truyện Kiều của Nguyễn Du trong quan hệ với Mỹ, từ “cựu thù” đã trở thành người bạn. Trong những năm chống Mỹ, Truyện Kiều cùng cả dân tộc ta ra trận. Không ngẫu nhiên, nhân kỷ niệm 200 năm ngày sinh cụ Nguyễn Tiên Điền, Chế Lan Viên xúc động viết “Gửi Kiều cho em năm đánh Mỹ” và Tố Hữu, trong phần kết bài thơ “Kính gửi Cụ Nguyễn Du”, đã viết: “Sông Lam nước chảy bên đồi, Bỗng nghe trống giục ba hồi gọi quân…”.
Còn phía Mỹ?
Theo Phan Tử Phùng, Phó Chủ tịch Hội Kiều học Việt Nam, chủ biên tập Truyện Kiều khảo- chú- bình, năm 1968 sau cuộc tổng tiến công và nổi dậy Mậu Thân, nhân sự kiện lính Mỹ tìm thấy một cuốn Truyện Kiều cũ kỹ và xơ xác trong hành trang ra trận, ở túi áo một chiến sỹ trẻ của ta vừa ngã xuống,“ tạp chí The Washingtonian số 4 có đăng bài viết về Truyện Kiều dài 2 trang với dòng tít hấp dẫn Một tài liệu ly kỳ vừa bắt được tiết lộ tinh thần của địch. Trong bài viết có minh họa Tổng thống Johnson với lời chú thích: Giá như Tổng thống Johnson đã đọc Truyện Kiều thì chắc chắn đã không phải lâm vào tình trạng rắc rối như ngày nay". Cũng theo tác giả, “từ năm 1973 ở Mỹ Truyện Kiều cũng bắt đầu được đưa vào chương trình giảng dạy của một số trường đại học. Dạy Truyện Kiều ở Đại học De Anza bang California, giáo sư John Swensson (thời chiến tranh là đại tá đóng quân ở Củ Chi năm 1966, ở Sài Gòn năm 1968, 1969) nói “Muốn tìm hiểu con người Việt Nam thì hãy tìm hiểu Truyện Kiều…”.
Các Tổng thống, Phó Tổng thống Mỹ cũng đã đầy lịch duyệt sử dụng văn hóa “Lẩy Kiều”- một hình thức sinh hoạt văn nghệ truyền thống của Việt Nam vốn gắn với ngâm hát thơ Kiều, sau này được dùng trong lời ăn tiếng nói hàng ngày hoặc trong các diễn ngôn hành chính, chính luận, để làm điểm nhấn, tạo ấn tượng mạnh, sâu sắc trong ứng xử, giao tiếp. Họ đã đọc những câu Kiều trong bản dịch Truyện Kiều – The Tale of Kiều của học giả Huỳnh Sanh Thông, Đại học Yale xuất bản năm 1983, bản dịch với nhiều giải thích chi tiết các điển tích, mặc dù chưa lột tả hết được các lớp nghĩa của tác phẩm nhưng nhìn chung đã được các học giả quốc tế đánh giá cao, chuyển tải khá đầy đủ ý tình của đại thi hào Nguyễn Du và năm 1987 đã được trao tăng giải MacArtthur Prize- giải thưởng cao quý nhất về khảo cứu, biên khảo của Mỹ.
“Gói lại” và “mở ra” những điều muốn nói
Các Tổng thống, Phó Tổng thống Mỹ cũng đều “Lẩy Kiều” ở phần kết của diễn văn, phần quan trọng nhất, gói lại những điều đã nói và mở ra những điều muốn nói. Họ đã thể hiện cái nhìn sâu sắc tới tận bản chất của những câu thơ Kiều và của bối cảnh để tìm ra những góc cạnh, ý nghĩa liên tưởng có thể vận dụng thơ Kiều, để “Lẩy Kiều câu nào cũng hay, cũng trúng và giàu cảm xúc, ý nghĩa”. Tất nhiên, một vị Tổng thống (hoặc Phó Tổng thống Mỹ) lẩy Kiều là sự kiện đáng chú ý và thi vị hơn rất nhiều - so với việc một nhà Kiều học nào đó của Việt Nam thực hiện công việc ấy. Nhưng ở góc ngược lại, câu chuyện ấy cũng cho thấy rõ một thực tế: Truyện Kiều đã được thế giới mặc định là tác phẩm tiêu biểu tại Việt Nam, gắn với văn hóa Việt Nam.
Chuyến thăm Việt Nam năm 2000 của vị Tổng thống thứ 42 của Mỹ, Williiam. J. Clinton theo lời mời của Chủ tịch nước Trần Đức Lương, là chuyến thăm đầu tiên của người đứng đầu nước Mỹ tới nước ta. Cuộc chiến tranh giữa hai quốc gia đã lùi xa 25 năm. Chiến tranh lạnh cũng đã kết thúc. Đã 5 năm, hai nước bình thường hóa quan hệ.
Khoảnh khắc tuyệt đẹp khi ông Clinton bắt tay với các cậu bé Việt Nam từ ban công liền kề của 2 căn hộ ở khu vực Văn miếu Quốc tử giám trong chuyến thăm lịch sử năm 2000
Tại buổi chiêu đãi do Chủ tịch nước Trần Đức Lương chủ trì, Tổng thống Bill Clinton khẳng định niềm tin, niềm vui, mong muốn của Hoa Kỳ: “Khi chúng ta mở rộng cánh cửa, chúng ta không chỉ tiếp nhận những tư tưởng mới. Chúng ta còn giới thiệu được với bên ngoài tài năng và tính sáng tạo cùng tiềm năng của dân tộc. Chỉ sau một ngày ở thăm đất nước các bạn, tôi tin tưởng chắc chắn rằng sẽ không có gì có thể ngăn cản người dân Việt Nam giành lấy cơ hội nhận biết tiềm năng tràn đầy của mình. Nhân dân Hoa Kỳ vui mừng vì đã đến lúc chúng ta có thể trở thành đối tác ”. Và Bill Clinton đã “Lẩy Kiều”:
“Sen tàn Cúc lại nở hoa
Sầu dài ngày ngắn Đông đà sang Xuân”
Ông Bill Clinton đã mượn quy luật vận động tất yếu của tự nhiên để khẳng định sự phát triển tất yếu quan hệ Mỹ – Việt: Khép lại quá khứ, hướng tới tương lai tươi sáng mà cả hai nước đều có trách nhiệm xây dựng. Sen tàn là đã hết mùa Hạ, chuyển sang mùa Thu hoa cúc nở; hết mùa Thu chuyển sang mùa Đông với đặc điểm sầu dài ngày ngắn và kết thúc mùa Đông u ám là đến mùa Xuân tươi sáng… Liên hệ với quan hệ Mỹ – Việt, hết chiến tranh thì lại hòa bình, hết đối đầu lại làm bạn với nhau….
Tháng 11/2000, Chủ tịch nước Trần Đức Lương khi đó (trái) và Tổng thống Clinton trong buổi lễ tiếp đón tại thủ đô Hà Nội
15 năm sau, trên nền tảng quan hệ hai nước đã được Tổng thống Bill Clinton xây dựng, chính phủ Mỹ chính thức mời Tổng Bí thư Việt Nam Nguyễn Phú Trọng sang thăm Hoa Kỳ với mục đích rõ ràng: Tôn trọng sự khác biệt chính trị giữa hai quốc gia, hai nước nhất trí xây dựng mối quan hệ đối tác chiến lược. Trong tiệc chiêu đãi Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Bộ Ngoại giao Mỹ tối ngày 7/7/2015 do Phó Tổng thống Mỹ Joe Binden chủ trì, sau khi đọc diễn văn hoan nghênh Tổng bí thư Việt Nam và khẳng định những bước tiến lớn trong khắc phục hậu quả chiến tranh, tìm kiếm quân nhân Mỹ mất tích, xử lý chất độc dioxin…, ông Binden tiếp tục “lẩy” hai câu Kiều rất sâu sắc để chúc mừng mối quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ sau 20 năm chính thực bình thường hóa (1995 – 2015):
“Trời còn để có hôm nay
Tan sương đầu ngõ vén mây giữa trời”
Hai câu Kiều mà ông Phó Tổng thống Joe Binden “lẩy” rất phù hợp với quan hệ Mỹ – Việt sau 20 năm bình thương hóa. Trong Truyện Kiều, chàng Kim và nàng Kiều sau 15 năm lưu lạc đã được “Trời” tạo cho cơ duyên tái hợp sau khi “sương đầu ngõ” đã tan và “mây giữa trời” đã được vén quang hé lộ ra vầng dương sáng tỏ.
Có thể so sánh, nếu câu Kiều Bill Clinton “lẩy” trước đây đặt niềm tin “đông đà sang xuân”, thì câu Kiều Joe Binden dẫn ra trong tiệc mừng Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, sau 20 năm bình thường hóa quan hệ hai nước, là sự khẳng định, củng cố sự tin tưởng và thể hiện niềm vui về những gì hai quốc gia đã làm “để có hôm nay”. Và “hôm nay”, “sương”- cái nhìn thấy ngay trước mắt, đã “tan đầu ngõ”, “mây giữa trời”, cái xa hơn, cái đang còn khuất lấp, cũng đang được vén mở; đã nhìn rõ bầu trời rộng lớn, tương lai của mối quan hệ giữa hai nước.
Chỉ với hai câu Kiều, một lần nữa Chính phủ Mỹ đã khẳng định và tin tưởng vào tương lai có hậu của quan hệ Mỹ – Việt sau một giai đoạn lịch sử khó khăn. Quan điểm đó của người Mỹ cũng hoàn toàn trùng hợp với quan điểm truyền thống của người Việt.
Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng và Phó Tổng thống Mỹ Joe Biden bắt tay trong cuộc hiêu đãi trọng thể của Chính phủ Mỹ trong chuyến thăm chính thức của Tổng Bí thư tới Mỹ năm 2015
Gần một năm sau, đáp lại chuyến thăm của Tổng Bí thư Việt Nam Nguyễn Phú Trọng, từ ngày 23-25/5/2016, Tổng thống Hoa Kỳ Barack Obama thực hiện chuyến thăm chính thức Việt Nam. Chuyến thăm Việt Nam 3 ngày của Tổng thống Barach Obama tạo nên một cơn sốt và để lại rung động lâu dài trong hàng triệu trái tim người Việt Nam, nhưng rung động nhất, ấn tượng nhất là bài phát biểu đầy cảm hứng tại Trung tâm Hội nghị Quốc gia Mỹ Đình hôm 24/5 trước hơn 2.000 trí thức và doanh nhân Việt Nam.
Bài phát biểu cực kỳ nhân văn của ông Obama khiến người nghe đi từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiện khác mỗi khi ông trích dẫn lời những danh nhân văn hóa tiêu biểu nhất của Việt Nam, các lĩnh vực chính trị, quân sự, tôn giáo, ngoại giao, khoa học, văn hóa nghệ thuật, từ Lý Thường Kiệt, Phan Chu Trinh, Hồ Chí Minh, Thiền sư Thích Nhất Hạnh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Giáo sư Ngô Bảo Châu. Nhạc sĩ Văn Cao, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, đến cả “tinh thần hoa Sen” của người Việt Nam…
Tổng thống Obama cũng đã lẩy Kiều trong bài phát biểu tại Hà Nội trong chuyến thăm chính thức Việt Nam năm 2016
Cuối bài phát biểu, Tổng thống Obama khẳng định “Mai này, khi người Mỹ – Việt Nam học cùng nhau, cùng phối hợp sáng tạo với nhau, các bạn hãy nhớ khoảnh khắc tôi đứng ở đây trước các bạn” và ông đã “lẩy” hai câu Kiều để kết thúc bài phát biểu:
“Rằng trăm năm cũng từ đây.
Của tin gọi một chút này làm ghi”
Đây là hai câu thơ thề non hẹn biển của Thúy Kiều và Kim Trọng trong Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du. Tổng thống Obama chọn 2 câu Kiều này nhằm chuyển tải thông điệp lớn nhất tới nhân dân Việt Nam đó là “niềm tin”. Cụ thể là, sau hơn 20 năm bình thường hóa quan hệ giữa hai quốc gia, hai bên đã xua tan “sương mù” và “mây đen” từng làm cản trở sự hợp tác hữu nghị, hai bên đã tôn trọng thể chế chính trị, tôn giáo, văn hóa của nhau, thì hai nước phải giữ niềm tin với nhau, có vậy mối quan hệ “đối tác chiến lược” Mỹ – Việt mới trở thành hiện thực.
Truyện Kiều của Nguyễn Du từ một tác phẩm nghệ thuật đã bước vào vũ đài chính trị, “từ một bình diện cá nhân đã thành bình diện dân tộc trên mọi phương diện”. Thơ Kiều tầng tầng ý nghĩa, lớp lớp nội hàm. Những câu thơ Kiều trong diễn văn của những người đứng đầu nước Mỹ tuy chưa phải là những câu thơ hay nhất của Truyện Kiều nhưng đã được các Tổng thống Mỹ sử dụng phụ hợp, sinh động, đắc địa trong các bối cảnh ngoại giao cụ thể của hai quốc gia ở các thời điểm khác nhau. Đúng như ông Phạm Anh, phiên dịch chính cho Tổng thống Obama trong chuyến công du Việt Nam, nhận xét: những câu thơ đó “giống như viên ngọc lớn trên đỉnh vương miện”.
PGS.TSKH Bùi Mạnh Nhị