Văn hóa

Hạt lúa và cuộc gặp định mệnh ở Paris 1787

Đêm ở Paris năm 1787, một đêm ẩm ướt và lạnh lẽo, mang theo cái giá rét đặc trưng của cuối thu. Thomas Jefferson, vị Công sứ Mỹ tại Pháp, đang ngồi bên lò sưởi, ánh lửa bập bùng chiếu lên gương mặt đầy suy tư của ông. Ông vừa trở về từ một buổi tiệc ngoại giao và đang cố gắng xua tan đi sự mệt mỏi bằng một tách trà nóng. Bên cạnh ông là một chồng thư từ và các bản báo cáo từ Philadelphia, nơi những người đồng chí của ông đang nỗ lực xây dựng một bản hiến pháp cho một quốc gia non trẻ vừa giành độc lập.

Bất chợt, ông nhớ lại một câu chuyện mà ông đã nghe được vài ngày trước. Một phái đoàn đặc biệt đến từ một vùng đất xa xôi mà người Pháp gọi là “Cochinchina” – Xứ Đông Dương thuộc Pháp vừa đến Paris. Người dẫn đầu phái đoàn là một vị giám mục người Pháp Bá Đa Lộc đầy khôn ngoan và sành sỏi mà ông đã nghe tên từ trước, nhưng trọng tâm của sự chú ý lại là một cậu bé, một vị hoàng tử nhỏ tuổi. Câu chuyện về một vị vua đang thất thế, phải gửi con trai mình đi cầu viện một cường quốc châu Âu, đã chạm đến lòng trắc ẩn của Jefferson. Ông thấy được hình ảnh của một dân tộc đang đấu tranh để tồn tại, giống như cách mà nước Mỹ đã từng làm.

Tuy nhiên, mối quan tâm của Jefferson không chỉ dừng lại ở chính trị. Ông là một người của đất đai, của nông nghiệp. Trong trí óc của ông vẫn văng vẳng những lời của nhà thực vật học Pierre Poivre, người đã mô tả về một giống lúa đặc biệt ở phương Đông, một giống lúa có thể mọc trên những vùng đất cao, không cần đến nước. Giống lúa đó có thể là câu trả lời cho căn bệnh sốt rét đang hoành hành ở South Carolina, một giải pháp để nâng cao cuộc sống cho những người nông dân. Ông nghĩ ngay đến việc gặp họ, biết đâu đấy lại tìm ra được điều gì đó thú vị, hay có thể mang được giống lúa mới về cho vùng dất Virgina của đồng bào ông.

Vài ngày sau, khi Jefferson đang đi dạo trong khu vườn Luxembourg của tòa Công sứ Hoa Kỳ tại Paris, thì phái đoàn ngoại giao của Vương quốc An Nam đi cùng với mấy nhân viên ngoại giao Pháp đưa tới. Trong số đó có một cậu bé mặc bộ trang phục lạ mắt, gương mặt thông minh và đôi mắt sáng ngời. Bên cạnh cậu là một người đàn ông mặc áo dòng, với vẻ ngoài nghiêm nghị nhưng đầy kiên nhẫn, đó là Bá Đa Lộc.

Jefferson tiến lại gần, khẽ cúi đầu chào. Vị giám mục mỉm cười và giới thiệu: “Ngài đại sứ, xin giới thiệu Hoàng tử Nguyễn Phúc Cảnh. Cậu ấy là con trai của Nguyễn Ánh, một vị vua thất thế đang tranh đấu giành quyền cai trị đất nước.” Jefferson bắt tay cậu bé một cách trân trọng, cảm thấy một sự kết nối kỳ lạ với vị hoàng tử đến từ một vùng đất xa xôi. “Thật là một vinh dự, thưa hoàng tử,” Jefferson nói, giọng ấm áp. “Tôi đã nghe nhiều về đất nước của ngài.”

Sau vài câu xã giao, Jefferson bộc bạch mối quan tâm của mình. “Tôi được biết đất nước của ngài có nhiều giống lúa rất đặc biệt, có thể sống trên đất cao mà không cần ngập nước. Liệu tôi có thể hỏi về điều này không?” Vị giám mục Bá Đa Lộc, người đã hiểu được sự quan tâm của Jefferson, mỉm cười đáp: “Đó là những giống lúa quý hiếm, thưa ngài. Chúng tôi gọi nó là lúa tẻ, lúa nếp và lúa nước. Nó là niềm tự hào của đất nước An Nam.” “Chúng tôi rất muốn có một vài hạt giống để thử nghiệm ở Mỹ,” Jefferson tiếp lời.

Hoàng tử Cảnh, dù còn nhỏ tuổi nhưng dường như đã hiểu được tầm quan trọng của cuộc đối thoại, khẽ gật đầu. “Chúng tôi sẽ rất vinh hạnh, thưa ngài,” cậu bé nói, giọng nói tuy nhỏ nhưng rất rõ ràng. “Chúng tôi sẽ chuẩn bị một ít hạt giống và gửi tới ngài khi có thể.”

Cuộc gặp gỡ chỉ kéo dài trong vài phút, nhưng nó đã gieo một hạt giống cho tương lai. Hai con người, một vị hoàng tử đến từ châu Á xa xôi và một nhà sáng lập của một cường quốc mới ở châu Âu, đã tình cờ gặp nhau tại Paris. Họ không hề biết rằng, nhiều thế kỷ sau, hai dân tộc của họ sẽ gắn kết với nhau bằng những mối quan hệ phức tạp và đầy ý nghĩa, mà điểm khởi đầu có thể chính là cuộc gặp gỡ định mệnh này, trên một con đường lát đá của thủ đô nước Pháp.

Gieo niềm hy vọng - Sự kiên trì của một nhà ngoại giao

Trở về từ khu vườn Luxembourg, Thomas Jefferson không thể nào quên hình ảnh vị hoàng tử trẻ tuổi Cảnh. Hình ảnh đó cứ ám ảnh ông, thôi thúc ông hành động. Ngay trong đêm đó, ông ngồi vào bàn viết và bắt đầu viết một bức thư.

“Thân gửi Drayton,” Jefferson viết, ngòi bút lướt nhanh trên trang giấy. “Tôi vừa đọc lại cuốn Voyages d’un Philosophe của ông Poivre và đã rất ấn tượng với giống lúa khô ở Cochinchina. Loại lúa này có thể trồng trên đất cao, không cần ngập nước. Tôi tin rằng giống lúa này có thể là giải pháp cho những đầm lầy tù đọng gây ra dịch bệnh ở South Carolina.”

Ông kể về cuộc gặp với phái đoàn An Nam và hy vọng vào việc sớm có được hạt giống. Ông tin rằng, nếu thành công, đó sẽ là "một món quà vĩ đại nhất" mà ông có thể dành cho người dân nước Mỹ.

Tuy nhiên, vài tháng trôi qua, Jefferson không nhận được hồi âm nào từ phái đoàn An Nam. Họ đã rời Paris, mang theo hiệp ước với Pháp nhưng vẫn chưa gửi hạt giống cho ông. Sự bận rộn với các công việc ngoại giao, và việc phải đối mặt với những cuộc khủng hoảng chính trị tại Pháp, đã khiến Jefferson gần như quên mất lời hứa đó.

Đến tháng 1 năm 1788, khi đang xem xét lại các bản báo cáo nông nghiệp, ký ức về hạt giống lúa Cochinchina lại hiện về. Jefferson cảm thấy mình phải hành động. Ông ngồi xuống, một lần nữa cầm bút lên và viết một bức thư khác, lần này gửi đến William Drayton. “Tôi được biết phái đoàn từ Cochinchina đã rời đi,” ông viết, giọng đầy tiếc nuối. “Nhưng tôi đã nhờ ngài Malesherbes giúp đỡ, và tôi tin rằng ông ấy sẽ tìm được cách. Vị hoàng tử trẻ tuổi đã hứa rằng hạt giống sẽ được gửi đến cho tôi. Tôi đang nóng lòng chờ đợi món quà quý giá này.”

Jefferson không phải là người dễ dàng bỏ cuộc. Đối với ông, nông nghiệp không chỉ là một công việc mà còn là một sứ mệnh. Ông tin rằng việc cải thiện sản xuất nông nghiệp chính là cách tốt nhất để đảm bảo sự thịnh vượng và độc lập cho quốc gia.

Mãi đến tháng 3 năm 1789, Jefferson mới nhận được một gói hàng từ Malta. Trong đó là một túi nhỏ đựng đầy hạt giống lúa khô. Món quà được gửi bởi một người bạn của ông, nhưng đó không phải là giống lúa ông mong đợi từ Cochinchina. Lời hứa của hoàng tử Cảnh, vẫn chưa thể thực hiện trực tiếp, lại khơi dậy cho ông sự tiếc nuối và hối thúc ông hành động.

Jefferson, với niềm vui sướng và sự xúc động, ngay lập tức viết một lá thư khác gửi đến Malesherbes. “Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến ngài,” ông viết. “Tôi vẫn chưa nhận được hạt giống lúa từ Cochinchina. Thưa ngài, đó là một món quà vô cùng quý giá với chúng tôi. Nó không chỉ mang lại hy vọng về một vụ mùa bội thu cho người dân Carolina, mà còn là minh chứng cho sự kết nối giữa những nền văn hóa tưởng chừng như xa lạ. Vì thế, tôi muốn Ngài trong phạm vi chức trách của mình, sớm giúp tôi có được mấy giống lúa tuyệt vời này.”

Những bức thư này, được lưu giữ cẩn thận trong kho tàng lịch sử của nước Mỹ, không chỉ là bằng chứng về niềm đam mê nông nghiệp của một vị Tổng thống tương lai. Chúng còn là minh chứng cho một tầm nhìn vượt ra ngoài biên giới, cho một mối quan hệ ngoại giao đã được gieo mầm từ một cuộc gặp gỡ tình cờ, từ một lời hứa của một cậu bé, và từ một sự kiên trì của một nhà tư tưởng vĩ đại.

Lời hứa và cuộc hành trình dang dở

Năm 1789, Thomas Jefferson trở về Mỹ rồi nhậm chức Ngoại trưởng dưới triều dại của George Wahsington nhưng bận rộn với công việc nên ông vẫn chưa thể làm được gì cho những người nông dân Mỹ vẫn khao khát những hạt giống mới. Nhiều năm trôi qua, Thomas Jefferson cuối cùng cũng trở thành Tổng thống thứ ba của Hợp chúng quốc Hoa Kỳ. Mặc dù bận rộn với công việc quốc gia, những ký ức về Paris và cuộc gặp gỡ với Hoàng tử Cảnh vẫn luôn sống động trong tâm trí ông. Những hạt giống lúa Cochinchina luôn trong tâm trí ông và xa hơn, lời hứa về một mối quan hệ sâu sắc hơn với đất nước xa xôi ấy vẫn còn dang dở.

Năm 1803, háo hức cho một kỷ nguyên mới khi biết ở xứ An Nam kia, Nguyễn Ánh đã lên ngôi Gia Long sau khi thống nhất được cả xứ, Jefferson quyết định mở cánh cửa giao thương với xứ An Nam. Dưới sự chỉ đạo của ông, một con tàu mang tên Fame, do thuyền trưởng John S. Devereux chỉ huy, đã khởi hành từ cảng Salem, Massachusetts, với một sứ mệnh đặc biệt: tìm kiếm cơ hội thương mại và thiết lập quan hệ ngoại giao với vương triều mới của An Nam.

Tàu Fame cập cảng Đà Nẵng, một bến bờ quen thuộc của nhiều thương nhân phương Tây. Tuy nhiên, mọi việc không diễn ra như Jefferson mong đợi. Hoàng tử Cảnh, người mà thuyền trưởng cầm bức thư của Thomas Jefferson viết đã qua đời trước đó 2 năm. Đó thực sự là nỗi buồn lớn cho đoàn tàu Mỹ vì chỉ có Hoàng tử Cảnh mới hiểu được những gì họ từng hứa hẹn ở Paris 15 năm trước. Vua mới của xứ An Nam, giờ là Gia Long, không còn Hoàng tử Cảnh bên cạnh, đã lên ngôi và có một cái nhìn khác về quan hệ với phương Tây. Nhà vua nghi ngờ các động cơ của người Mỹ, cho rằng họ chỉ muốn lợi dụng và gây ảnh hưởng. Những lời đề nghị về thương mại và ngoại giao đã bị từ chối một cách lạnh lùng. Thuyền trưởng Devereux, sau nhiều nỗ lực bất thành, đành phải rời đi trong thất vọng, mang theo những món quà chưa trao và những hy vọng chưa thành.

Trở lại Mỹ, Jefferson nhận được báo cáo về chuyến đi không thành công. Ông cảm thấy một nỗi tiếc nuối sâu sắc, càng buồn khi biết tin Hoàng tử Cảnh đã qua đời. Mối quan hệ được gieo mầm từ một cuộc gặp gỡ thân tình ở Paris, được ấp ủ bằng những bức thư và những kỳ vọng, cuối cùng đã không thể nở hoa. Khoảng cách địa lý, sự khác biệt văn hóa, và những toan tính chính trị đã tạo nên một bức tường ngăn cách giữa hai dân tộc.

Từ một hạt mầm hy vọng, mối quan hệ giữa Mỹ và Việt Nam đã không thể phát triển như mong đợi của Jefferson. Câu chuyện về con tàu Fame đã trở thành một dấu gạch ngang buồn trong lịch sử ngoại giao hai nước, để lại một nỗi day dứt về một mối "duyên tiền định" không thành, phải chờ đợi hơn một thế kỷ sau mới có thể tiếp tục.