Câu chuyện Đại sứ

Nguồn gốc và sự phân hóa các mâu thuẫn tại Trung Đông

Trung Đông từ lâu đã trở thành một trong những khu vực bất ổn nhất trên thế giới. Không chỉ là nơi bắt nguồn của ba tôn giáo lớn – Do Thái giáo, Kitô giáo và Hồi giáo – mà Trung Đông còn là nơi hội tụ các xung đột chính trị, tôn giáo, dân tộc và lợi ích địa chiến lược kéo dài hàng thế kỷ.

Từ chiến tranh Arab–Israel, cuộc khủng hoảng hạt nhân Iran, đến nội chiến Syria và sự trỗi dậy của các nhóm vũ trang phi nhà nước, những biến động gần đây – đặc biệt từ năm 2023 – tiếp tục khẳng định rằng xung đột tại Trung Đông là kết quả tổng hợp của nhiều yếu tố lịch sử, cấu trúc quyền lực và sự can thiệp quốc tế.

Theo báo cáo của Liên Hiệp Quốc, đến đầu năm 2024, hơn 30.000 người Palestine, phần lớn là dân thường, đã thiệt mạng trong các cuộc không kích và chiến dịch quân sự do Israel tiến hành tại Gaza, gây nên khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng nhất trong khu vực kể từ năm 2006 (OCHA, 2024).

Trung Đông - tiêu điểm đối với các cường quốc của thế giới

Nguồn gốc sâu xa của xung đột phải được truy ngược về thời điểm sụp đổ của Đế quốc Ottoman sau Thế chiến I.

Đặc biệt, sự phân chia thuộc địa theo Hiệp định Sykes–Picot giữa Anh và Pháp, cùng với Tuyên bố Balfour năm 1917 ủng hộ việc thành lập một “quê hương dân tộc cho người Do Thái” tại Palestine, đã đặt nền móng cho một loạt căng thẳng kéo dài đến nay. Việc thành lập Nhà nước Israel vào năm 1948 là bước ngoặt lịch sử, nhưng cũng là thời khắc của thảm họa đối với người Palestine, với hàng trăm nghìn người bị buộc rời bỏ quê hương – sự kiện mà người Arab gọi là Nakba ("Thảm họa").

Sau khi Israel được thành lập, hàng trăm nghìn người Palestine bị trục xuất hoặc phải rời bỏ quê hương. Việc không đạt được giải pháp hai nhà nước theo các nghị quyết của Liên Hiệp Quốc (đặc biệt là Nghị quyết 181 năm 1947 và Nghị quyết 242 năm 1967) đã tạo ra trạng thái xung đột kéo dài không có hồi kết.

Tính pháp lý và mức độ quyết liệt trên thực tế của việc thi hành Nghị quyết khiến các cuộc xung đột kéo dài dai dẳng.

Xét về yếu tố địa chính trị, trong suốt Chiến tranh Lạnh, Trung Đông là một trong những sân khấu tranh giành ảnh hưởng giữa các cường quốc: Liên Xô hậu thuẫn các nước Arab như Syria, Ai Cập; trong khi Mỹ và phương Tây hỗ trợ Israel, Arab Saudi và các quốc gia bảo hoàng.

Sự phân cực này không những làm trầm trọng hóa các cuộc chiến mà còn hình thành các trục liên minh khu vực mang tính giáo phái – chính trị, như trục Iran – Syria – Hezbollah đối đầu với liên minh Israel – Saudi Arabia – Ai Cập hậu Mubarak.

Một nhân tố phức tạp hóa tình hình là vai trò ngày càng rõ của các lực lượng phi nhà nước. Hamas ở Gaza, Hezbollah ở Lebanon, Houthi ở Yemen và nhiều nhóm dân quân Shiite tại Iraq đã vượt ra ngoài phạm vi kiểm soát của các nhà nước trung ương và trở thành các tác nhân độc lập.

Iran, sau cuộc cách mạng tôn giáo năm 1979, với tư cách là một quốc gia Hồi giáo dòng Shiite theo thể chế thần quyền, đã khai thác triệt để mạng lưới các lực lượng này nhằm hình thành một “trục kháng chiến” chống lại Israel và ảnh hưởng của Mỹ.

Trái lại, các quốc gia như Saudi Arabia và UAE, theo Hồi giáo dòng Sunni, đã phản ứng bằng cách thiết lập liên minh với Israel và tiến tới bình thường hóa quan hệ qua các Hiệp định Abraham năm 2020.

Điều này dẫn đến một sự phân cực khu vực không chỉ về địa chiến lược mà còn về tôn giáo – chính trị, càng làm suy giảm triển vọng hòa giải.

Không chỉ sự phận hóa nội tại các quốc gia Trung Đông, sự can thiệp từ bên ngoài – đặc biệt là từ Mỹ, Nga, Trung Quốc và EU – cũng góp phần định hình xung đột.

Cho đến hiện tại, Mỹ vẫn là đồng minh quân sự số một của Israel, cung cấp hàng tỷ USD viện trợ mỗi năm và thường xuyên phủ quyết các nghị quyết chống Israel tại Hội đồng Bảo an.

Trong khi đó, Nga dù hẫu thuẫn chính quyền Assad ở Syria bị sụp đổ nhưng Nga vẫn giữ quan hệ chiến lược với Iran.

Trung Quốc, tuy duy trì lập trường trung lập công khai, đang dần bước vào vai trò hòa giải thông qua việc trung gian cho cuộc bình thường hóa Iran–Saudi năm 2023 (Xinhua, 2023). Đây là một thắng lợi ngoại giao của Trung Quốc, đồng thời cũng là một trong những dấu hiệu cho thấy việc tiến bước của chiến lược quyền lực mềm của Trung Quốc tại Trung Đông.

Có thể nói, cốt lõi của xung đột Trung Đông hiện nay là sự thất bại trong xây dựng một trật tự khu vực hòa bình sau Thế chiến thứ hai.

Người biểu tình Palestine xung đột với cảnh sát Israel tại khu đền thờ Al-Aqsa ở Jerusalem ngày 10-5-2021. Ảnh: AFP/TTXVN

Việc thiếu vắng một cơ chế bảo đảm an ninh tập thể, cùng với sự sụp đổ hoặc suy yếu của các nhà nước quốc gia hậu thuộc địa, đã tạo điều kiện cho bạo lực chính trị, xung đột giáo phái và cạnh tranh quyền lực khu vực diễn ra trong môi trường pháp lý quốc tế yếu kém.

Việc cộng đồng quốc tế không thể buộc các bên tuân thủ các nghị quyết của Liên Hiệp Quốc – như trong trường hợp mở rộng khu định cư Do Thái tại Bờ Tây hay phong tỏa Gaza – càng khiến người dân trong khu vực mất niềm tin vào luật pháp quốc tế.

Sự leo thang của Israel càng khiến luật pháp Quốc tế như một trò hề trên thực địa. Người Palestin dẫn vẫn phải đối diện với bom đạn, máu và nước mắt.

Song song với sự leo thang của Israel tại các vùng lãnh thổ của Palestin, xung đột hiện tại tại Gaza, cùng với các hành động trả đũa qua lại giữa Israel và các nhóm vũ trang thân Iran như Hezbollah, Houthi và lực lượng dân quân ở Syria, Iraq, đã làm gia tăng nguy cơ mở rộng chiến tranh quy mô lớn trong toàn khu vực.

Theo các nhà phân tích của International Crisis Group (2024), một kịch bản xung đột đa quốc gia toàn diện có thể xảy ra nếu cuộc xung đột giữa Israel và Iran vượt tầm kiểm soát.

Trong bối cảnh đó, vai trò hòa giải của các tổ chức như Liên Hiệp Quốc, Liên đoàn Arab và Tổ chức Hợp tác Hồi giáo vẫn chưa đủ thực chất để chuyển hóa xung đột thành tiến trình chính trị bền vững.

Từ các diễn biến xung đột tại Trung Đông có thể khẳng định rằng, không thể giải quyết cuộc khủng hoảng hiện tại nếu thiếu cái nhìn tổng thể về lịch sử, về tâm lý chính trị hậu thuộc địa, về nhu cầu an ninh sinh tồn của các cộng đồng và về giới hạn của hệ thống quốc tế hiện hành.

Việc duy trì trạng thái “không chiến tranh toàn diện – không hòa bình thực sự” là mảnh đất lý tưởng cho chủ nghĩa cực đoan, chủ nghĩa kháng chiến vũ trang và sự bất ổn lặp lại.

Triển vọng tương lai nào cho Trung Đông?

Bức tranh tương lai của Trung Đông hiện lên với nhiều sắc thái mâu thuẫn: giữa kỳ vọng ổn định và nguy cơ chiến tranh lan rộng, giữa hòa bình từng phần và xung đột kéo dài.

Trước tiên, một trong những kịch bản lạc quan – dù vẫn còn xa vời – là sự phục hồi của một tiến trình hòa đàm đa phương, có khả năng gắn kết các chủ thể đối kháng vào một khung thể chế khu vực.

Sự kiện bình thường hóa quan hệ giữa Israel và các nước Arab như UAE, Bahrain, Morocco theo Hiệp định Abraham năm 2020 được coi là một bước ngoặt đáng chú ý, mở ra khả năng định hình lại cấu trúc quyền lực Trung Đông theo hướng hợp tác kinh tế – công nghệ thay cho đối đầu quân sự lâu dài (Rubin, 2020).

Tín hiệu tích cực khác là vai trò trung gian ngày càng nổi bật của Trung Quốc, thể hiện qua thỏa thuận hòa giải giữa Iran và Saudi Arabia năm 2023, qua đó hai quốc gia từng đối đầu về giáo phái và ảnh hưởng khu vực đã nhất trí nối lại quan hệ ngoại giao sau 7 năm gián đoạn (Xinhua, 2023; Chatham House, 2023).

Tuy nhiên, phần lớn các tổ chức phân tích chiến lược như International Crisis Group hay Carnegie Middle East Center cho rằng một kịch bản “ổn định bất toàn” – hay còn gọi là “conflict management without resolution” – nhiều khả năng sẽ diễn ra trong ngắn và trung hạn.

Trung Đông sẽ tiếp tục bị phân cực bởi các trục quyền lực, nếu như các cuộc chiến tranh ủy nhiệm vẫn dai dẳng và không có một kết cục rõ ràng.

Hòa bình Trung Đông sẽ chỉ khả thi khi các bên chấp nhận giải pháp chính trị toàn diện, công bằng và phù hợp với các nguyên tắc đã được quốc tế công nhận từ lâu. Ảnh minh họa TTXVN

Đây là mô hình xung đột gián đoạn có kiểm soát, nơi mà các bên thù địch giữ mức độ đối đầu ở ngưỡng thấp để tránh chiến tranh toàn diện nhưng vẫn duy trì trạng thái bất ổn nhằm bảo vệ lợi ích chiến lược (Saab, 2023).

Đây cũng là vấn đề nguy hiểm với Trung Đông khi lò lửa xung đột và chiến tranh vẫn luôn âm ỉ và có nguy cơ bùng phát bất kỳ khi nào.

Trái lại, một kịch bản bi quan – tuy ít mong đợi hơn nhưng được cảnh báo thường xuyên là xung đột giữa Israel và Iran leo thang cuộc chiến.

Báo cáo của International Institute for Strategic Studies (IISS) năm 2024 chỉ ra rằng, nếu Israel thực hiện chiến dịch tấn công các cơ sở hạt nhân Iran, hoặc nếu Iran vượt ngưỡng hạt nhân, thì phản ứng dây chuyền có thể vượt ngoài kiểm soát, kéo theo Hezbollah ở Liban, Houthi ở Yemen, lực lượng PMF ở Iraq và các nhóm dân quân tại Syria vào một cuộc chiến khu vực (IISS, 2024).

Điều này không chỉ phá vỡ các cấu trúc quốc gia vốn đã mong manh mà còn đẩy hàng triệu người vào thảm họa nhân đạo mới, vượt quá khả năng phản ứng của hệ thống cứu trợ quốc tế hiện tại (UNHCR, 2024).

Với những động thái gần đây của cả 2 bên, Thế giới đang bước vào những nguy cơ bất ổn định mới với cuộc khủng hoảng năng lượng có thể có diễn tiến xấu đi.

Về phía các cường quốc quốc tế, sự can dự sâu hơn của Mỹ, Nga và Trung Quốc vào các trục ảnh hưởng đối lập có thể làm trầm trọng hóa trạng thái đối đầu mang tính hệ thống.

Trong khi Mỹ tiếp tục duy trì chính sách đồng minh thân cận với Israel, Trung Quốc lại đóng vai trò đối trọng bằng việc thúc đẩy “trật tự đa cực” và không can thiệp vào nội bộ chính trị các nước Trung Đông – điều khiến họ trở thành trung gian tiềm năng trong mắt nhiều quốc gia Arab (Fulton, 2023).

Tuy nhiên, chính sự đa cực hóa này, nếu không được đặt trong một khung thể chế quốc tế toàn diện, có thể dẫn đến "chia nhỏ" Trung Đông thành các vùng ảnh hưởng rời rạc, thiếu năng lực điều phối tập thể.

Từ góc nhìn thể chế, một trong những thất bại chính của cộng đồng quốc tế là không thể xây dựng một khung cơ chế an ninh tập thể cho Trung Đông, tương tự như OSCE ở châu Âu hay ASEAN ở Đông Nam Á.

Nỗ lực của Liên Hợp Quốc thông qua Hội đồng Bảo an liên tục bị đình trệ do quyền phủ quyết, còn Tổ chức Hợp tác Hồi giáo (OIC) và Liên đoàn Arab thường rơi vào chia rẽ nội bộ (UNSC Records, 2023).

Việc thiếu cơ chế ràng buộc khiến các bên đối đầu có xu hướng hành động đơn phương và làm gia tăng nguy cơ trả đũa dây chuyền.

Tương lai Trung Đông – nếu muốn thoát khỏi vòng luẩn quẩn của bạo lực – sẽ phụ thuộc vào ba yếu tố then chốt: khả năng các bên chấp nhận lẫn nhau về mặt chính trị; sự hiện diện của một trung gian đáng tin cậy có thể thúc đẩy đàm phán đa phương; và quyết tâm của cộng đồng quốc tế trong việc đặt lợi ích nhân đạo, phát triển và công lý lên trên lợi ích cục bộ.

Như các nghiên cứu của RAND (2022) và Brookings Institution (2023) nhấn mạnh, hòa bình Trung Đông không thể chỉ được xây dựng bằng thỏa thuận giữa các nhà nước, mà phải bao gồm quá trình tái lập lòng tin giữa các cộng đồng dân cư – nơi quyền được sống, được tồn tại và được thừa nhận giá trị lịch sử là nền tảng bền vững hơn bất kỳ hiệp định nào trên giấy.

Rõ ràng, muốn xây dựng một Trung Đông ổn định, cần ba yếu tố then chốt: sự thừa nhận chính trị lẫn nhau giữa các chủ thể; vai trò trung gian hòa giải đáng tin cậy từ bên ngoài; và cuối cùng, là một khung thể chế mới – nơi công lý, phát triển và quyền con người được đặt lên hàng đầu.

Bài học từ châu Âu sau Thế chiến II, hay từ ASEAN với cơ chế hoà bình nội khối, cho thấy rằng hòa bình không thể chỉ dựa vào sức mạnh quân sự mà phải xây trên nền tảng của đối thoại, công lý lịch sử và đồng thuận khu vực.

Trung Đông – dù còn chìm trong khói lửa – vẫn là nơi mà hy vọng chưa tắt. Nhưng hy vọng đó cần được dẫn dắt bằng tầm nhìn chiến lược, không phải bởi chính trị bản sắc hay logic trả thù.

Sự dũng cảm không nằm ở chiến thắng trên chiến trường, mà ở khả năng nhìn nhận lẫn nhau như những con người có quyền sống và quyền được xây dựng tương lai trên chính mảnh đất mình đã thuộc về từ hàng ngàn năm lịch sử.

Và cuối cùng, dù không thể phủ nhận quyền tự vệ của bất kỳ quốc gia nào, thì cũng cần nhìn nhận rằng hòa bình Trung Đông sẽ chỉ khả thi khi các bên chấp nhận giải pháp chính trị toàn diện, công bằng và phù hợp với các nguyên tắc đã được quốc tế công nhận từ lâu: đó là quyền của người Palestine được sống trong một quốc gia độc lập và quyền của người Israel được tồn tại trong an ninh.

Chừng nào hai quyền đó còn bị phủ định lẫn nhau, xung đột sẽ còn tiếp diễn dưới những hình thức mới, với hậu quả ngày càng khó kiểm soát. 

Tài liệu tham khảo:

•         Chatham House. “Saudi-Iran Deal: Implications for Regional Order.” Middle East and North Africa Programme Report, 2023. https://www.chathamhouse.org.

•          Fulton, Jonathan. China’s Changing Role in the Middle East. Atlantic Council, 2023. https://www.atlanticcouncil.org.

•          IISS. “Iran, Israel, and the Risk of Regional War.” Strategic Dossier, 2024. https://www.iiss.org.

•          International Crisis Group. “Avoiding a Regional Conflagration after the Gaza War.” Middle East Briefing No. 92, 2024. https://www.crisisgroup.org.