Toàn cảnh nước mỹ

Dù có những giai đoạn nồng ấm tương đối, song phân lớn lịch sử quan hệ song phương từ năm 1979 đến nay đều căng thẳng và đối đầu. Gần đây, tình hình khu vực Trung Đông trở nên nóng bỏng trở lại, và Mỹ - Iran một lần nữa rơi vào vòng xoáy đối đầu nguy hiểm, tiềm ẩn nguy cơ leo thang xung đột vũ trang.

1. Lịch sử đối đầu sâu sắc

Mâu thuẫn giữa Mỹ và Iran bắt nguồn từ cuộc cách mạng Hồi giáo năm 1979, khi chính quyền thân Mỹ của Shah Mohammad Reza Pahlavi bị lật đổ và một nhà nước Hồi giáo do Ayatollah Khomeini lãnh đạo được thành lập.

Sau sự kiện băt giữ con tin tại Đại sứ quán Mỹ ở Tehran (1979-1981), Mỹ cắt đứt quan hệ ngoại giao và áp đặt hàng loạt lệnh trừng phạt lên Iran. Từ đó đến nay, hai nước chưa từng thiết lập lại quan hệ chính thức.

Mỹ liên tục cáo buộc lran tài trợ khủng bố, can thiệp vào tình hình khu vực thông qua lực lượng ủy nhiệm, và tìm cách phát triển vũ khí hạt nhân.

Trong khi đó, Iran tố Mỹ can thiệp vào chủ quyền quốc gia,gây bất ổn khu vực và cản trở quyền phát triển chính đáng của Tehran.

2. Những xung đột gần đây

Trong thập niên qua, căng thẳng leo thang đặc biệt rõ rệt:

• Thỏa thuận hạt nhân JCPOA (2015):Đây là bước tiến quan trọng nhăm làm dịu quan hệ song phương. Tuy nhiên, năm 2018, dưới thời Tổng thống Donald Trump, Mỹ đơn phương rút khỏi thỏa thuận, tái áp đặt các biện pháp trừng phạt nghiêm khắc lên Iran.

• Vụ ám sát tướng Qassem Soleimani (2020): Mỹ tiến hành không kích sát hại vị chỉ huy lực lượng Quds của Iran tại lraq. Iran đáp trả băng các cuộc tấn công tên lửa vào căn cứ Mỹ ở Iraq Đây là thời điểm quan hệ hai nước tiến gần nhất tới bờ vực chiến tranh trong nhiều năm qua.

• Xung đột tại eo biển Hormuz và vùng Vịnh: Iran bị cáo buộc tân công tàu chở dầu, UAV của Mỹ bị bắn hạ, và các vụ bắt giữ tàu qua lại trong vùng biển chiến lược này khiến tình hình thêm bất ổn.

• Hỗ trợ cho các nhóm vũ trang ở Trung Đông: Mỹ tố lran hậu thuẫn các lực lượng như Hezbollah (Lebanon),Hamas (Palestine), Houthi (Yemen) hay các nhóm dân quân Shiite ở Iraq và Syria để mở rộng ảnh hưởng khu vực. Iran không phủ nhận, mà xem đây là công cụ bảo vệ an ninh và quyền lợi chiến lược

3. Gần đây: Chiến sự Israel - Hamas và bóng dáng Iran

Cuộc xung đột giữa Israel và Hamas nổ ra từ tháng 10/2023 đã tạo thêm một tầng căng thắng mới trong quan hệ Mỹ -Iran.

Tehran công khai ủng hộ Hamas và phản đối các hoạt động quân sự củaIsrael. Mỹ, ngược lại, tiếp tục hỗ trợ mạnh mẽ cho Tel Aviv.

Washington đã điều hàng loạt tàu sân bay, hệ thống phòng không đến khu vực, đồng thời bắn hạ nhiều UAV và tên lửa được cho là do các nhóm thân lran phóng từ Yemen,Iraq và Syria.

Mỹ cánh báo lran không can thiệp trực tiếp, song cũng phải đối mặt với thực tế:các lực lượng thân lran đang gia tăng hành động thách thức hiện diện của Mỹ tại Trung Đông. Mỗi cuộc tấn công vào căn cứ Mỹ đều khiến khả năng xung đột lan rộng ngày càng hiện hữu.

Mỹ và Iran vẫn còn xung đột nhau về lợi ích

4. Hạt nhân - điểm nóng nguy hiểm

Chương trình hạt nhân của Iran tiếp tục là tâm điểm tranh cãi. Sau khi Mỹ rút khỏi JCPOA, Iran cũng từng bước khôi phục và đẩy nhanh các hoạt động làm giàu uranium, vi phạm các giới hạn trong thỏa thuận.

Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) cho biết Iran hiện đã tích lũy lượng uranium làm giàu vượt xa giới hạn cũ và tiệm cận mức cần thiết để chế tạo vũ khí hạt nhân.

Mỹ cùng các nước phương Tây lo ngạiIran đang trên đường phát triển vũ khí hạt nhân, điều mà Tehran luôn phủ nhận.

Tuy nhiên, không loại trừ khả năng Israel- với sự hậu thuẫn của Mỹ - có thể tiến hành tấn công phủ đầu nếu lran tiến quá gần tới "ngưỡng hạt nhân".

5. Đàm phán - Cửa sổ hẹp và mong manh

Trong những năm gần đây, nỗ lực khôi phục JCPOA đã diễn ra nhiều vòng tạiVienna nhưng không đạt kết quả cụ thế.Bế tc chính là yêu cầu của lran về việcMỹ dỡ bỏ hoàn toàn trừng phạt, trong khiWashington muốn Iran giảm can thiệp khu vực và mở rộng điều khoản kiếm soát hạt nhân.

Chính quyền Tổng thống Joe Biden từng thể hiện mong muốn khôi phục đàm phán, song vấp phải áp lực trong nước và các sự kiện địa chính trị (như chiến sựUkraine, Gaza...).

Iran cũng đang ở thời điểm chuyển tiếp lãnh đạo sau cái chết của Tổng thống Ebrahim Raisi, khiến chính sách đối ngoại có thế thay đổi,nhưng chưa rõ theo hướng ôn hòa hay cứng rắn hơn .

6. Nguy cơ xung đột tiếp tục rình rập

Mặc dù cả hai bên đều tuyên bố không muốn chiên tranh toàn diện, nhưng thực tê trên thực địa cho thây các hành động "ủy nhiệm" đang ngày càng nguy hiểm.

Một sự cố nhỏ - như vụ UAV bị băn, căn cứ bị tấn công, hay một vụ ám sát - đều có thể thổi bùng ngọn lửa chiến tranh.

Mỹ đang duy trì hiện diện quân sự lớn ở Trung Đông để bảo vệ đồng minh và lợi ích chiên lược, trong khi lran quyết tâm không nhượng bộ trước các yêu sách của phương Tây.

Trò chơi "cân bằng răn đe" giữa hai nước giống như đi trên dây, nơi mọi sai lầm có thể dẫn tới hậu quả nghiêm trọng,Quan hệ Mỹ - Iran tiếp tục đứng trước thách thức nghiêm trọng với những xung đột về lợi ích chiến lược, hệ tư tưởng và ảnh hưởng khu vực.

Bối cảnh quốc tế hiện nay - từ cuộc chiến tại Gaza, sự trỗi dậy của các lực lượng dân quân thânIran, cho tới cuộc chạy đua hạt nhân âm ỉ ,cho thấy mối nguy xung đột vẫn hiện diện rõ ràng.

Dù các bên còn giữ sự kiêm chế nhất định, nhưng nguy cơ xảy ra đối đầu quân sự lớn là điều không thể loại trừ nếu các kênh ngoại giao tiếp tục bế tắc.Giải pháp duy nhất để tránh một cuộc chiến thảm khốc là đối thoại thực chất, linh hoạt và có cam kết từ cả hai phía.

Tuy nhiên, với lòng tin đã bị bào mòn suốt hơn bốn thập kỷ qua, điều đó không dễ dàng - và thế giới chỉ có thể hy vọng các bên đủ tỉnh táo để không biến xung đột thành chiến tranh.