Văn hóa

Các nhà làm phim Việt Nam tại Hội Thảo “Từ kịch bản đến màn hình” tổ chức tại Trung tâm Mỹ tại Thành phố Hồ Chí Minh năm 2019

Hiện trạng

Trong thập kỷ qua, ngành công nghiệp điện ảnh và truyền hình của Việt Nam đã có những dấu hiệu của tiềm năng tăng trưởng đáng kể: các rạp nhiều phòng chiếu ngày càng mở rộng; các nhà làm phim trong nước đang tạo được ấn tượng trên trường quốc tế mà "Kong: Đảo đầu lâu" (Kong: Skull Island) của hãng phim Warner Bros (WB) là minh chứng rằng Việt Nam có thể là địa điểm cho các tác phẩm quốc tế lớn. Với sự tăng trưởng nhanh của việc sản xuất và phân phối nội dung, hoạt động bảo vệ các tác phẩm sáng tạo có giá trị đó ngày càng trở nên một nhu cầu cấp thiết hơn.

Việt Nam hiện đang tiến hành rà soát toàn diện luật sở hữu trí tuệ ( SHTT). Vào cuối năm 2020 Chính phủ Việt Nam đã lấy ý kiến công chúng về Dự thảo Luật. Hơn 15 năm trước, với tư cách là một viên chức chính phủ Úc tham gia đàm phán chương quy định về SHTT của Hiệp định Thương mại Tự do (FTA) ASEAN-Úc-New Zealand tôi đã được tiếp xúc lần đầu với luật SHTT của Việt Nam. Vào thời điểm đó, Việt Nam đang trong quá trình ban hành luật SHTT đầu tiên, và không ngạc nhiên khi các cuộc đàm phán đều xoay quanh Hiệp định của WTO về các khía cạnh liên quan đến thương mại của quyền sở hữu trí tuệ (TRIPS).

Kể từ thời điểm đó, Việt Nam đã phát triển như một thị trường thương mại lớn trong khu vực và trở thành thành viên của một loạt các thỏa thuận thương mại đa phương ngày càng tham vọng, bao gồm các nghĩa vụ “TRIPS-plus”. Có thể kể đến các hiệp định sau: Hiệp định Thương mại Tự do Châu Âu-Việt Nam (“EVFTA”), Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ Xuyên Thái Bình Dương (“CTPP”) và gần đây nhất là Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (“RCEP”). Các Hiệp định này đã được chứng kiến Việt Nam thực hiện một số sửa đổi đối với luật SHTT, với lần sửa đổi mới nhất, lần thứ ba, trong vòng 15 năm.

Dưới đây, tôi tóm tắt một số điều khoản về bản quyền chính trong Dự thảo Luật từ góc độ tuân thủ các nghĩa vụ theo Hiệp ước quốc tế mà Việt Nam đã ký kết để trả lời câu hỏi liệu các quy định đó có phù hợp với tương lai và theo hướng của Chiến lược sở hữu trí tuệ quốc gia đến năm 2030 mà Việt Nam đề ra hay không?

Thực hiện các Hiệp ước Internet

Một trong những mục tiêu của Dự thảo Luật là làm cho luật bản quyền của Việt Nam tuân thủ Hiệp ước WIPO về quyền tác giả (WCT) và Hiệp ước biểu diễn và ghi âm của WIPO (WPPT). Các hiệp ước này được ký kết vào năm 1996 và thường được gọi chung là “Hiệp ước Internet”. Để thực hiện các Hiệp ước Internet, Việt Nam cần đạt được sự tuân thủ chặt chẽ đốii với các quy định của Hiệp ước, ví dụ, cần có quy định về quyền cho thuê của người biểu diễn đối với các bản ghi âm (quy định này dường như không có trong Dự thảo Luật) hay cần phản ánh được các dự định về chính sách mà các hiệp ước này mong muốn đạt được.

Kiểm chứng tương lai và nắm bắt các mô hình kinh doanh có liên quan

Một đặc điểm nổi bật của luật bản quyền là khả năng thích ứng với sự thay đổi công nghệ. Dự thảo Luật đã đề xuất những thay đổi đối với độc quyền sao chép, phân phối và truyền thông. Điều quan trọng là việc đưa ra các quy định quản lý liên quan đến các quyền này cần không chỉ phù hợp với các điều kiện thị trường hiện có mà còn phải tính đến những phát triển có thể xảy ra trong tương lai.

Ví dụ như, các sửa đổi đối với quyền sao chép trong luật SHTT đưa ra khái niệm “sao chép tạm thời”. Khái niệm này xuất hiện trong luật bản quyền vào những năm 1990 để đưa ra một ngoại lệ đối với vi phạm bản quyền đối với quy trình kỹ thuật được gọi là bộ nhớ đệm (cache). Tuy nhiên, cần xem xét tác động của khái niệm này trong môi trường công nghệ hiện đại, nơi có thể sao chép tài liệu bản quyền của bên thứ ba trên quy mô lớn mà không cần lưu trữ bản sao vĩnh viễn.

Ví dụ: nếu tôi đến rạp chiếu phim và nhấn "ghi âm" trên điện thoại của mình và đồng thời phát trực tiếp nội dung đó cho hàng nghìn người, tôi có phải chịu trách nhiệm pháp lý vì vi phạm quyền sao chép theo Dự thảo Luật và phải chịu toàn bộ trách nhiệm khắc phục hậu quả, bao gồm cả chế tài hình sự hay không? Hay tôi có thể dựa vào định nghĩa "sao chép tạm thời" để tránh trách nhiệm pháp lý khi vi phạm quyền sao chép không? Và nếu vậy, tôi có phải chịu trách nhiệm pháp lý khi vi phạm quyền thông tin hay không và các biện pháp xử phạt phải tuân theo là gì? Nghiên cứu Dự thảo Luật cho thấy rằng chỉ có thể có hành động dân sự và hành chính.

Tính tới sự phát triển nhanh chóng của công nghệ trong khi xem xét các nghĩa vụ của Việt Nam theo CTPP giúp đưa ra nhận định rằng Chính phủ Việt Nam cần xem xét tình trạng hiện tại một cách cẩn trọng để đảm bảo rằng Dự thảo Luật này sẽ thích ứng được với tương lai.

Vi phạm bản quyền trực tuyến

Một vấn đề liên quan khác là cách tiếp cận đối với việc xử lý vi phạm bản quyền trực tuyến, một tình trạng hiện xảy ra tràn lan ở Việt Nam. Việt Nam là nơi có các trang web vi phạm bản quyền lớn như trang Phimmoi, một trang web được xếp hạng thứ 15 tại Việt Nam và thứ 832 trên toàn cầu và có trung bình hơn 80 triệu người truy cập mỗi tháng vào năm 2020. Phimmoi và nhiều trang web vi phạm bản quyền tương tự đã phá huỷ hoàn toàn mô hình kinh doanh cho phép những người sáng tạo và các dịch vụ hợp pháp sản xuất các nội dung có chất lượng và nhận được thù lao thích hợp cho nỗ lực của họ.

Mặc dù Dự thảo Luật dường như bỏ qua các nghĩa vụ mà Việt Nam cần tuân thủ theo hiệp ước quốc tế liên quan đến trách nhiệm pháp lý của đơn vị trung gian, Dự thảo hoàn toàn có thể đi một bước xa hơn trong việc giải quyết vi phạm bản quyền trực tuyến. Các quốc gia khác, trong đó có Úc, đã thành công với các quy tắc ứng xử và đạo luật quy định việc chặn các trang web vi phạm. Việt Nam có cơ hội học hỏi kinh nghiệm này và theo một cách tiếp cận táo bạo hơn trong việc ngăn chặn vi phạm bản quyền trực tuyến trong khi vẫn thực hiện được chương trình đổi mới của riêng mình.

Các hạn chế, ngoại lệ và bài kiểm tra 3 bước

Dự thảo Luật đưa ra một danh sách dài các ngoại lệ đối với quyền tác giả. Danh sách này không đầy đủ nhưng bao gồm các ngoại lệ như các nghiên cứu cá nhân và sử dụng làm ví dụ trong giảng dạy. Nói cách khác, những trường hợp này được coi là “trường hợp đặc biệt” như trong bài kiểm tra ba bước đối với các trường hợp ngoại lệ và hạn chế được nêu trong TRIPS.

Một số trường hợp ngoại lệ được đề xuất theo các tiêu chuẩn như “không vì mục đích thương mại” (Điều 251 (a1) và “hợp lý” (Điều 251 (b) (c) và (d)), tuy nhiên hầu hết tất cả các trường hợp đều theo quy định chung tại Điều 25 (2) rằng chúng “phải không được ảnh hưởng đến việc sử dụng bình thường các tác phẩm đó cũng như không gây phương hại đến quyền của tác giả và/hoặc chủ sở hữu bản quyền”. Nói chung, điều này đã đưa các yêu cầu của mục thứ hai và thứ ba của bài kiểm tra ba bước vào luật nội địa Việt Nam.

Mặc dù điều này có thể chính thức đáp ứng các nghĩa vụ của Việt Nam theo các điều ước quốc tế, nhưng ở mức độ thực hành, có thể cần hướng dẫn thêm để giúp các bên liên quan sử dụng các ngoại lệ theo cách phù hợp với bài kiểm tra ba bước và đảm bảo Việt Nam tuân thủ các nghĩa vụ của các hiệp ước.

Kết luận

Chế độ SHTT của Việt Nam đã trải qua một chặng đường dài kể từ năm 2005. Để Việt Nam đáp ứng Chiến lược Sở hữu trí tuệ đến năm 2030, Dự thảo Luật này không nên chỉ là một bản sửa đổi chắp vá khác nhằm đảm bảo rằng Việt Nam tuân thủ nghĩa vụ trong các hiệp ước quốc tế. Thay vào đó, Luật cần tạo cơ hội để đảm bảo quyền SHTT trở thành động lực thực sự cho công cuộc đổi mới ở Việt Nam và đảm bảo Việt Nam sẽ được hưởng lợi lâu dài từ sự gia tăng việc làm trong lĩnh vực sáng tạo, tăng quảng bá văn hóa và sự công nhận của các nhà làm phim trên phạm vi toàn cầu.

Fiona Phillips

Principal Fiona Phillips Law

Sydney, Australia