Câu chuyện Đại sứ

Quan hệ Trung Quốc – Nhật Bản vốn tiềm ẩn nhiều yếu tố nhạy cảm, từ lịch sử xung đột thế kỷ XX, tranh chấp chủ quyền biển đảo cho đến cạnh tranh ảnh hưởng tại khu vực Đông Á.

Những năm gần đây, căng thẳng tiếp tục leo thang, đặc biệt khi Tokyo tăng cường hợp tác với Mỹ và các nước đồng minh nhằm kiềm chế sự trỗi dậy của Bắc Kinh.

Trong bối cảnh này, phát ngôn của Thủ tướng Nhật Bản về vấn đề an ninh khu vực, Đài Loan và Biển Hoa Đông đã gây ra những mâu thuẫn nội tại, tạo sự phản ứng mạnh mẽ từ phía Trung Quốc và làm quan hệ song phương thêm phức tạp.

Trọng tâm căng thẳng hiện nay xuất phát từ hai vấn đề chính: tranh chấp quần đảo Senkaku/Điếu Ngư và lập trường của Nhật Bản liên quan đến vấn đề Đài Loan. Thủ tướng Nhật Bản trong nhiều bài phát biểu gần đây đã khẳng định Tokyo sẽ “bảo vệ vững chắc lãnh thổ và lợi ích quốc gia”, đồng thời nhấn mạnh rằng “Đài Loan có ý nghĩa quan trọng đối với an ninh Nhật Bản”. Đây là điểm mấu chốt gây tranh cãi.

Dù Nhật Bản khẳng định vẫn tuân thủ “một Trung Quốc”, nhưng việc nhấn mạnh vai trò chiến lược của Đài Loan bị Bắc Kinh xem là hành động can thiệp vào vấn đề nội bộ, đi ngược lại cam kết trước đây của Tokyo.

Mâu thuẫn lớn nhất trong phát ngôn của Thủ tướng Nhật Bản nằm ở việc vừa nhấn mạnh mong muốn “duy trì quan hệ ổn định với Trung Quốc”, vừa thể hiện quyết tâm tăng cường năng lực phòng vệ và phối hợp với Mỹ trong việc “đối phó các động thái đơn phương thay đổi nguyên trạng bằng vũ lực”. Cách diễn đạt này bị Trung Quốc xem là hàm ý cáo buộc, đồng thời thể hiện sự không nhất quán: nếu Nhật Bản thực sự muốn duy trì ổn định, việc công khai ủng hộ Đài Loan, tăng cường lập trường an ninh và thúc đẩy liên minh quân sự có thể làm suy yếu thông điệp hòa dịu.

Ngoài ra, những phát ngôn của Thủ tướng Nhật về việc “không loại trừ khả năng tấn công phủ đầu” nếu an ninh quốc gia bị đe dọa cũng vấp phải phản ứng dữ dội. Trong khi Tokyo cho rằng đây là bước điều chỉnh cần thiết trong bối cảnh an ninh mới, Bắc Kinh lại xem đó là dấu hiệu Nhật Bản đang đi ngược lại Hiến pháp hòa bình và tiềm ẩn nguy cơ vũ trang hóa khu vực.

Phát ngôn này vô tình gây ra sự mâu thuẫn với tuyên bố trước đó của chính Tokyo rằng Nhật Bản “không theo đuổi năng lực quân sự tấn công” và chỉ duy trì lực lượng mang tính phòng thủ.

Thêm vào đó, việc Nhật Bản tham gia các cơ chế an ninh đa phương như Bộ Tứ (QUAD) với Mỹ, Ấn Độ và Australia; thảo luận chia sẻ thông tin tình báo với NATO; cùng nhiều hoạt động diễn tập quân sự chung... đều bị Bắc Kinh xem là chính sách “bao vây chiến lược”.

Thủ tướng Nhật Sanae Takaichi. Ảnh: AFP-JIJI

Tuy nhiên, Thủ tướng Nhật Bản lại luôn nhấn mạnh rằng các hợp tác này “không nhằm vào quốc gia cụ thể nào”. Đây chính là điểm mâu thuẫn: thực tế những hoạt động đó đều gắn với mục tiêu kiểm soát sức mạnh quân sự của Trung Quốc, khiến phát ngôn của Tokyo thiếu tính thuyết phục và dễ gây căng thẳng.

Trong lĩnh vực kinh tế, Thủ tướng Nhật tuyên bố muốn duy trì quan hệ kinh tế sâu rộng với Trung Quốc, vốn là đối tác thương mại lớn nhất của Nhật Bản.

Nhưng đồng thời ông cũng kêu gọi “giảm phụ thuộc chiến lược”, thúc đẩy đa dạng chuỗi cung ứng và hạn chế công nghệ nhạy cảm chuyển sang Trung Quốc.

Một mặt nhấn mạnh hợp tác, mặt khác liên tục đưa ra các biện pháp hạn chế, lập trường của Nhật Bản bị Bắc Kinh xem là “thiếu thiện chí” và mang tính hai mặt.

Tất cả những mâu thuẫn trong phát ngôn và chính sách của Thủ tướng Nhật Bản phản ánh sự khó khăn trong việc cân bằng giữa nhu cầu an ninh và lợi ích kinh tế, giữa việc duy trì liên minh chiến lược với Mỹ và giữ quan hệ ổn định với Trung Quốc. Khi Tokyo ngày càng nghiêng về hợp tác an ninh với phương Tây, khoảng cách chiến lược với Trung Quốc ngày càng lớn. Những phát biểu cứng rắn dù mang tính đối nội, nhằm củng cố vị thế chính trị trong nước, lại vô tình làm gia tăng căng thẳng với Bắc Kinh.

Kết luận lại, căng thẳng Trung – Nhật hiện nay là kết quả của sự khác biệt lợi ích mang tính cấu trúc, nhưng nó được đẩy lên cao hơn bởi các phát ngôn không nhất quán của lãnh đạo Nhật Bản. Việc vừa muốn ổn định quan hệ, vừa đưa ra những thông điệp mang tính đối đầu đã tạo nên một nghịch lý trong chính sách của Tokyo.

Nếu không xử lý khéo léo, những mâu thuẫn này có thể tiếp tục làm gia tăng căng thẳng, tác động tiêu cực đến an ninh và hợp tác khu vực Đông Á trong tương lai.