Khoa học công nghệ

Trong vài thập kỷ trở lại đây, nhân loại chứng kiến một cuộc cách mạng công nghệ chưa từng có tiền lệ. Sự bùng nổ của Internet, trí tuệ nhân tạo (AI), mạng xã hội, điện toán đám mây, công nghệ di động, và hiện nay là vũ trụ số (metaverse) đã mở ra một kỷ nguyên mới – kỷ nguyên của nền kinh tế dữ liệu và xã hội số.

Công nghệ mang đến những lợi ích vượt bậc, thúc đẩy năng suất, thay đổi phương thức học tập, làm việc, giao tiếp và quản lý xã hội. Tuy nhiên, song song với thành tựu ấy là một thực trạng đáng lo ngại: con người đang ngày càng lệ thuộc vào công nghệ, đánh mất dần khả năng tư duy độc lập, sáng tạo, phân tích và phản biện – những năng lực vốn là nền tảng của tiến bộ nhân loại.

Tình trạng ỷ lại vào máy móc không chỉ xảy ra trong giới trẻ mà lan rộng trong toàn xã hội: từ học sinh, sinh viên, nhân viên văn phòng, cán bộ quản lý, tới những nhóm sử dụng mạng xã hội thường xuyên. Khi công nghệ trở thành “công cụ hỗ trợ” thì nó hữu ích; nhưng khi công nghệ trở thành “người suy nghĩ thay”, “người quyết định thay”, “người sống thay” thì con người bắt đầu đánh mất quyền làm chủ chính cuộc đời mình.

Bối cảnh bùng nổ công nghệ và nguy cơ con người bị dẫn dắt

Công nghệ đang len lỏi vào mọi ngõ ngách cuộc sống

Nếu đầu thế kỷ XXI con người chỉ mới tiếp cận điện thoại di động, Internet tốc độ thấp, thì đến nay chúng ta sống trong môi trường kết nối toàn diện: mỗi hành động, mỗi lựa chọn, mỗi tương tác đều có dấu vết số. Từ mua sắm, đi lại, nghiên cứu, học tập, tới quản lý nhà nước, tất cả đều dựa vào công nghệ.

Đặc biệt, sự phát triển của Al như ChatGPT, Bard, Gemini, Claude... khiến con người có cảm giác rằng: không cần phải tư duy nhiều, vì trí tuệ nhân tạo đã làm thay.

Mạng xã hội và thuật toán thao túng

Các nền tảng lớn như Facebook, TikTok YouTube đều sử dụng thuật toán cá nhân hóa. Thuật toán hiểu rõ người dùng hơn chính họ, từ sở thích, tâm trạng, nhu cầu đến xu hướng tiêu dùng. Điều này làm gia tăng tình trạng tự đóng kín trong “buồng vọng âm”, chỉ tiếp xúc với thông tin đồng thuận và dần mất khả năng phân tích đa chiều.

Công nghệ tạo ra “ảo giác năng lực”

Khi mọi câu hỏi đều được trả lời ngay lập tức, người dùng dễ rơi vào tình trạng ảo tưởng rằng mình hiểu biết, trong khi thực chất chỉ là “sao chép từ máy”. Năng lực nghiên cứu khoa học, đọc hiểu văn bản, tổng hợp thông tin, hay thậm chí là năng lực ghi nhớ, đều suy giảm đáng kể.

Cần giảm sự lệ thuộc vào công nghệ

Hệ lụy nguy hiểm khi con người quá lệ thuộc vào công nghệ

Mất dần tư duy độc lập và kỹ năng phân tích

Một trong những nguy cơ nghiêm trọng nhất là con người không còn tự suy nghĩ. Thay vì đặt câu hỏi “vì sao?”, nhiều người mặc định “máy nói thì đúng”, “AI nói thì chính xác”. Tư duy phản biện – vốn là nền tảng của khoa học và xã hội dân chủ – bị suy yếu.

Học sinh, sinh viên làm bài dựa vào Google và AI mà không hiểu bản chất. Nhân viên làm báo cáo dựa vào phần mềm mà không nắm chắc quy trình. Cán bộ quản lý sử dụng công cụ phân tích dữ liệu nhưng lại không hiểu logic cơ bản đằng sau. Điều này dẫn tới sự phụ thuộc nguy hiểm, khiến năng lực con người thoái hóa dần.

Thoái hóa trí nhớ và kỹ năng truyền thống

Trước đây, con người ghi nhớ số điện thoại, địa chỉ, kiến thức cơ bản. Nay mọi thứ giao cho smartphone. Khả năng ghi nhớ và tư duy logic của bộ não đang “đình công” vì không còn được sử dụng. Theo nhiều nghiên cứu của Harvard, MIT và Oxford, người quá lệ thuộc vào công nghệ có xu hướng:

• Mất khả năng ghi nhớ dài hạn

• Giảm tốc độ xử lý thông tin

• Suy yếu khả năng học sâu

• Giảm độ tập trung và tăng xao nhãng

Công nghệ sinh ra để hỗ trợ, nhưng nếu sử dụng sai cách, nó lại làm não bộ con người thụ động hóa.

Nguy cơ bị dẫn dắt, thao túng bởi thông tin một chiều

Trong không gian mạng, thông tin giả, xuyên tạc, thao túng dư luận bùng phát mạnh mẽ. Khi con người lười suy nghĩ, tin vào thông tin mà không kiểm chứng, thì họ dễ bị dẫn dắt bởi:

• Tin giả

• Dữ liệu sai

• Thông điệp giật gân

• Các chiến dịch tuyên truyền, thao túng tâm lý

Điều này ảnh hưởng đến cả chính trị, kinh tế, văn hóa và an ninh quốc gia.

Suy giảm khả năng sáng tạo

Sáng tạo cần trải nghiệm thật, quan sát thật, suy nghĩ thật. Nhưng khi con người phụ thuộc vào Al để tạo ra ý tưởng, viết văn bản, thiết kế hình ảnh, thì khả năng sáng tạo nguyên bản sẽ bị bào mòn. Nhiều người trẻ có xu hướng:

• “Sao chép ý tưởng” từ mạng

• “Dựa dẫm vào AI” để giải quyết vấn đề

• Không nỗ lực quan sát thực tiễn

• Không rèn luyện óc tưởng tượng

Xã hội sẽ rơi vào tình trạng “dư thừa thông tin, thiếu sáng tạo”.

Tổn thương sức khỏe tinh thần và thể chất

Nghiện thiết bị di động, mạng xã hội, game online... đang trở thành “đại dịch mềm” toàn cầu. Người sử dụng công nghệ quá mức dễ:

• Trầm cảm

• Lo âu

• Rối loạn giấc ngủ

• Hội chứng FOMO (sợ bỏ lỡ)

• Khó kiểm soát cảm xúc

Công nghệ giúp con người kết nối, nhưng cũng làm con người cô đơn hơn nếu sử dụng thiếu kiểm soát.

“Lười lao động trí óc” và suy giảm năng lực nghề nghiệp

Người lệ thuộc công nghệ có xu hướng:

• Giảm khả năng giải quyết vấn đề

• Không chủ động tìm hiểu

• Không dám đưa ra quyết định quan trọng

• Lúng túng khi công nghệ trục trặc

Điều này làm giảm năng lực cạnh tranh của nguồn nhân lực Việt Nam trong bối cảnh chuyển đổi số và hội nhập quốc tế.

Vì sao con người dễ lệ thuộc vào công nghệ?

Tâm lý muốn nhanh – gọn – nhẹ

Công nghệ đáp ứng nhu cầu “tiện lợi tức thì”, tránh mọi sự nỗ lực. Con người dễ chọn lối đi ngắn nhất, mà quên rằng lao động trí óc là điều kiện để phát triển trí tuệ.

Cảm giác an toàn khi giao mọi việc cho máy

Nhiều người tin rằng công nghệ luôn đúng, không sai sót. Trong khi đó, AI cũng có thể:

• Bị lỗi thuật toán

• Thiên lệch dữ liệu

• Bị tấn công hoặc thao túng

• Cung cấp thông tin sai

Thiếu kỹ năng số và kỹ năng phân tích dữ liệu

Khi không hiểu bản chất kỹ thuật, con người càng dễ bị “đánh lừa” bởi kết quả trên màn hình.

Cuộc sống hiện đại làm con người mất kiên nhẫn

Tốc độ sống nhanh khiến con người muốn mọi thứ được giải quyết ngay lập tức, thay vì đọc sách, nghiên cứu, phân tích lâu dài.

Giải pháp: Làm chủ công nghệ, không để công nghệ điều khiển

Rèn luyện tư duy độc lập

Công nghệ chỉ nên là công cụ. Con người phải giữ vai trò chủ đạo trong:

• Phân tích

• Đánh giá

• Phán đoán

• Ra quyết định

Cần tạo thói quen “kiểm chứng thông tin”, không tin ngay vào dữ liệu từ máy móc.

Giữ thói quen đọc sách và học tập truyền thống

Đọc sách giúp kích hoạt khả năng tưởng tượng, tư duy sâu và trí nhớ dài hạn – điều mà thiết bị công nghệ không thể thay thế.

Tự nghiên cứu trước khi hỏi công nghệ

Thay vì nhập câu hỏi vào Al ngay lập tức, cần:

• Tự phân tích vấn đề

• Suy nghĩ độc lập

• Thử đưa ra giải pháp của riêng mình

Sau đó mới dùng công nghệ để kiểm chứng hoặc bổ sung.

Xây dựng thói quen “sống thật” trong thế giới thật

Con người cần dành thời gian cho:

• Trải nghiệm thực tế

• Quan sát xã hội

• Giao tiếp trực tiếp

• Tham gia các hoạt động văn hóa, thể thao

Trẻ em và thanh niên là nhóm dễ lệ thuộc nhất. Gia đình – nhà trường cần:

• Hướng dẫn trẻ sử dụng công nghệ có mục đích

• Hạn chế thời gian sử dụng thiết bị

• Khuyến khích hoạt động nghiên cứu, đọc sách

• Dạy kỹ năng bảo vệ bản thân trên mạng

Chính sách nhà nước cần đi trước một bước

Nhà nước cần:

• Tăng cường giáo dục kỹ năng số

• Chống tin giả, thao túng thông tin

• Thúc đẩy nghiên cứu công nghệ “vì con người”

• Xây dựng khung pháp lý kiểm soát tác hại của Al

Công nghệ là công cụ, không phải người thay thế tư duy

Công nghệ là thành tựu vĩ đại của loài người, nhưng không phải là người thay thế trí tuệ con người. Lịch sử cho thấy, mỗi khi con người từ bỏ tư duy độc lập, phó mặc cho công cụ, họ đều trả giá bằng sự thoái hóa năng lực và sự mất tự chủ.

Trong thời đại bùng nổ công nghệ hiện nay, cảnh báo lớn nhất không phải là công nghệ phát triển quá nhanh, mà là con người phát triển quá chậm so với nó. Chúng ta không được phép để công nghệ “dẫn dắt suy nghĩ”, “định hình cảm xúc”, “chi phối hành vi”, và nhất là không được để tư duy của mình trở thành phụ kiện của máy móc.

Con người phải là chủ thể. Công nghệ phải là công cụ.

Chỉ khi giữ được nguyên tắc ấy, xã hội số mới phát triển bền vững, văn minh và nhân văn.