Toàn cảnh nước mỹ

 Trung Đông từ lâu đã được coi là "điểm nóng" của chính trị toàn cầu với những mâu thuẫn lịch sử, xung đột tôn giáo, tranh chấp lãnh thổ, cạnh tranh tài nguyên và ảnh hưởng của các cường quốc. Khu vực này không chỉ nắm giữ khoảng 48% trữ lượng dầu mỏ đã được chứng minh của thế giới, mà còn là nơi giao thoa lợi ích chiến lược của Mỹ, Nga, Trung Quốc, Liên minh châu Âu cùng nhiều quốc gia khác. Trong bối cảnh đó, Mỹ luôn coi Trung Đông là một ưu tiên quan trọng trong chính sách đối ngoại, dù từng có thời kỳ muốn "xoay trục" sang châu Á - Thái Bình Dương.

Ngày nay, khi thế giới chứng kiến nhiều cuộc khủng hoảng mới - từ chiến tranh Nga-Ukraina, xung đột Israel-Palestine, đến căng thẳng lran-Mỹ, sự trỗi dậy của các tổ chức vũ trang phi nhà nước - thì việc Mỹ tìm cách thúc đẩy ngoại giao ở Trung Đông càng trở nên cấp thiết. Washington vừa muốn duy trì vai trò lãnh đạo toàn cầu, vừa phải cân bằng lợi ích với các cường quốc khác, trong khi vẫn phải đối mặt với áp lực trong nước về chi phí can dự quân sự và ngoại giao.

Bối cảnh chiến lược của Mỹ tại Trung Đông

Yếu tố năng lượng

Một trong những nguyên nhân chính khiến Mỹ gắn bó chặt chẽ với Trung Đông là năng lượng. Dù hiện nay Mỹ đã vươn lên thành nhà sản xuất dầu và khí đốt lớn, thậm chí xuất khẩu năng lượng, nhưng thị trường dầu mỏ toàn cầu vẫn gắn liền với sự ổn định ở Trung Đông. Bất kỳ bất ổn nào trong khu vực - đặc biệt ở Vùng Vịnh - đều tác động mạnh đến giá dầu, từ đó ảnh hưởng đến kinh tế Mỹ và thế giới. Vì vậy, Mỹ cần duy trì ảnh hưởng để bảo vệ lợi ích chiến lược.

Yếu tố an ninh - chống khủng bố

Từ sau vụ khủng bố 11/9/2001, Mỹ xác định Trung Đông là trọng tâm trong cuộc chiến chống khủng bố toàn cầu. Các tổ chức như al-Qaeda, IS từng gây ra mối đe dọa nghiêm trọng. Dù IS đã suy yếu, nhưng các nhánh khủng bố, lực lượng vũ trang phi chính phủ vẫn tồn tại, tạo nguy cơ bất ổn lâu dài.

Yếu tố địa chính trị - cạnh tranh cường quốc

Trung Đông ngày càng trở thành "bàn cờ" cạnh tranh giữa Mỹ với Nga và Trung Quốc. Nga can dự sâu vào Syria, xây dựng căn cứ quân sự và khẳng định vị thế trong khu vực. Trung Quốc mở rộng hợp tác kinh tế - đặc biệt thông qua Sáng kiến Vành đai và Con đường - đông thời gia tăng vai trò trung gian ngoại giao, điển hình là hòa giải Iran-Saudi Arabia năm 2023. Washington nhận thấy nếu buông lỏng ảnh hưởng, họ sẽ nhường "sân sau" cho đối thủ chiến lược.

Yếu tố đồng minh

Mỹ có những đồng minh chiến lược lâu dài ở Trung Đông như Israel, Saudi Arabia, Qatar, UAE, Jordan, Ai Cập. Các quốc gia này vừa là đối tác an ninh, vừa là khách hàng mua vũ khí lớn. Do đó, Mỹ phải duy trì cam kết ngoại giao để củng cố lòng tin và giữ vai trò "người bảo trợ"

Các công cụ ngoại giao của Mỹ tại Trung Đông

Ngoại giao song phương

Washington thường xuyên duy trì tiếp xúc cấp cao với các nước trong khu vực. Tổng thống, Ngoại trưởng và nhiều phái đoàn quốc hội liên tục có các chuyến thăm Israel, Saudi Arabia, Qatar, Thổ Nhĩ Kỳ… Mỹ thúc đẩy các thỏa thuận an ninh, hợp tác năng lượng, chống khủng bố và thương mại song phương.

Ngoại giao đa phương

Mỹ tham gia hoặc khởi xướng nhiều cơ chế đa phương: đối thoại Mỹ-GCC (Hội đồng Hợp tác vùng Vịnh), nhóm G7+ về Syria, tiến trình hòa bình Trung Đông do Mỹ làm trung gian... Ngoài ra, Washington còn sử dụng các diễn đàn quốc tế như Liên Hợp Quốc để kêu gọi giải pháp cho khủng hoảng khu vực.

Ngoại giao an ninh - quân sự

Bên cạnh ngoại giao chính trị, Mỹ triển khai hơn 40.000 binh sĩ tại các căn cứ ở Trung Đông, duy trì hạm đội 5 tại Bahrain, căn cứ không quân Al Udeid (Qatar), căn cứ tại Kuwait, UAE, và liên minh với Israel. Sức mạnh quân sự là "hậu thuẫn" cho ngoại giao, tạo niềm tin với đồng minh và răn đe đối thủ.

Ngoại giao kinh tế

Mỹ thúc đẩy hợp tác đầu tư, thương mại, viện trợ phát triển, hỗ trợ nhân đạo. Thông qua USAID, Washington triển khai nhiều dự án ở Jordan, Ai Cập, Palestine. Đây là công cụ "mềm" giúp Mỹ duy trì ảnh hưởng trong dài hạn.

Mỹ đang tìm cách tăng cường sự hiện diện tại khu vực Trung Đông

Những trọng tâm ngoại giao hiện nay của Mỹ tại Trung Đông

Vấn đề Israel - Palestine

Xung đột Israel-Palestine luôn là "bài toán hóc búa". Mỹ vừa là đồng minh chiến lược của Israel, vừa chịu sức ép quốc tế phải bảo vệ quyền lợi chính đáng của người Palestine. Washington đã nhiêu lân đóng vai trò trung gian, từ Hiệp định Oslo 1993, Hội nghị Annapolis 2007, đến các sáng kiến gần đây. Tuy nhiên, căng thẳng bùng phát liên tục, đặc biệt sau các chiến dịch quân sự tại Gaza. Chính quyền Mỹ hiện tại cố gắng cân bằng: ủng hộ an ninh Israel, đồng thời kêu gọi giải pháp hai nhà nước.

Quan hệ với Iran

Iran là đối thủ lớn của Mỹ ở Trung Đông. Từ chương trình hạt nhân đến vai trò của Tehran trong các cuộc xung đột Syria, Iraq, Yemen, Lebanon, Mỹ luôn coi Iran là mối đe dọa. Ngoại giao Mỹ tập trung kiềm chế tham vọng hạt nhân của Iran, khôi phục hoặc thay thế thỏa thuận hạt nhân (JCPOA), đồng thời ngăn chặn ảnh hưởng của lran đối với các nhóm vũ trang như Hezbollah, Houthi.

Thúc đẩy bình thường hóa Israel - Arab

Một thành công ngoại giao của Mỹ dưới thời Tổng thống Trump là "Hiệp định Abraham" (2020), giúp Israel bình thường hóa quan hệ với UAE, Bahrain, Morocco, Sudan. Chính quyền hiện tại tiếp tục thúc đẩy Saudi Arabia tiến tới bình thường hóa với Israel - một bước ngoặt có thể thay đổi cán cân khu vực. Washington sử dụng các gói viện trợ, cam kết an ninh đế thuyết phục Riyadh.

Giữ vững quan hệ với Saudi Arabia và các nước vùng Vịnh

Dù từng có căng thẳng về nhân quyền, vụ sát hại nhà báo Khashoggi, nhưng Mỹ vẫn không thể bỏ qua Saudi Arabia - quốc gia giữ vai trò chủ chốt trong OPEC+ và có tầm ảnh hưởng với thế giới Hồi giáo. Washington đang tìm cách tái thiết lập lòng tin, nhất là sau khi Riyadh xích lại gần Bắc Kinh và Moscow.

Ổn định Syria, Iraq, Yemen Mỹ tham gia liên minh chống IS tại Iraq và Syria, đồng thời duy trì ảnh hưởng để ngăn Nga, lran mở rộng kiểm soát. Tại Yemen, Washington ủng hộ các nỗ lực hòa bình do Liên Hợp Quốc bảo trợ, đồng thời tìm cách hạn chế vai trò của lực lượng Houthi.

Thách thức đối với ngoại giao Mỹ

Mâu thuẫn lợi ích với đồng minh

Nhiều đồng minh Mỹ tại Trung Đông có chính sách riêng không hoàn toàn phù hợp với Washington. Israel thường hành động quân sự cứng rắn, khiến Mỹ khó dung hòa với quan điểm quốc tế. Saudi Arabia theo đuổi lợi ích dầu mỏ, nhiều lần không nghe theo lời kêu gọi Mỹ trong việc tăng/giảm

Nhiều đồng minh Mỹ tại Trung Đông có chính sách riêng không hoàn toàn phù hợp với Washington. Israel thường hành động quân sự cứng rắn, khiến Mỹ khó dung hòa với quan điểm quốc tế. Saudi Arabia theo đuổi lợi ích dầu mỏ, nhiều lần không nghe theo lời kêu gọi Mỹ trong việc tăng/giảm sản lượng.

Sự cạnh tranh của Nga và Trung Quốc

Mỹ phải đối mặt với thực tế rằng Nga đã trở thành người chơi không thể thiếu ở Syria, còn Trung Quốc đang gia tăng ảnh hưởng kinh tế và ngoại giao. Thỏa thuận Iran-Saudi Arabia do Bắc Kinh làm trung gian là một tín hiệu rõ ràng cho thấy Mỹ không còn là "người hòa giải duy nhất".

Vấn đề nhân quyền và áp lực trong nước

Các chính quyền Mỹ thường xuyên bị dư luận, Quốc hội, các tổ chức nhân quyền chỉ trích vì hợp tác với những chế độ bị cho là vi phạm nhân quyền. Điều này đặt Washington vào thế khó: vừa muốn duy trì lợi ích chiến lược, vừa không thể bỏ qua giá trị dân chủ mà Mỹ theo đuổi.

Bất ổn nội tại của Trung Đông

Bản chất bất ổn của Trung Đông - xung đột tôn giáo, sắc tộc, kinh tế kém phát triển, thất nghiệp cao, sự tồn tại của các nhóm vũ trang - khiến mọi nỗ lực ngoại giao dễ bị phá vỡ. Các cuộc khủng hoảng nhân đạo, làn sóng di cư, thảm họa môi trường cũng gia tăng áp lực.

Xu hướng và triển vọng

Ngoại giao thực dụng

Mỹ có xu hướng chuyển từ "can dự quân sự sâu" sang "ngoại giao thực dụng", nghĩa là giảm dần hiện diện quân sự trực tiếp, thay vào đó dựa vào ngoại giao, viện trợ và hợp tác an ninh gián tiếp. Điều này giúp giảm gánh nặng chi phí và tránh rơi vào các cuộc chiến kéo dài.

Thúc đẩy liên minh khu vực

Washington đang tìm cách hình thành "liên minh phòng thủ khu vực" giữa Israel và các nước Arab nhằm kiềm chế Iran. Đây vừa là ngoại giao an ninh, vừa mang tính chiến lược lâu dài.

Cân bằng giữa cạnh tranh và hợp tác

Mỹ có thể cạnh tranh gay gắt với Nga, Trung Quốc tại Trung Đông, nhưng đồng thời cũng cần hợp tác trong một số lĩnh vực như chống khủng bố, ổn định chuỗi cung ứng năng lượng.

Vai trò của Mỹ vẫn còn cần thiết

Dù vị thế không còn độc tôn, nhưng Mỹ vẫn là nhân tố không thể thiếu: bảo đảm an ninh hàng hải ở Vịnh Ba Tư, trung gian trong đàm phán Israel-Arab, và là đối tác kinh tế - công nghệ mà nhiều nước khu vực cần đến.

Ngoại giao Mỹ ở Trung Đông phản ánh sự kết hợp giữa lợi ích chiến lược, yêu cầu an ninh và trách nhiệm toàn cầu. Washington vừa tìm cách duy trì ảnh hưởng, vừa phải thích ứng với trật tự đa cực đang hình thành. Trong bối cảnh khu vực vẫn tiềm ẩn nhiều bất ổn, vai trò ngoại giao của Mỹ có thế không còn tuyệt đối như trước, nhưng vẫn giữ tính quyết định đối với nhiều tiến trình hòa bình và ổn định.

Trung Đông sẽ tiếp tục là "phép thử" lớn đối với năng lực lãnh đạo toàn cầu của Mỹ. Nếu thành công trong việc thúc đẩy ngoại giao, Washington không chỉ duy trì vị thế tại khu vực, mà còn khẳng định lại vai trò trung tâm trong hệ thống quốc tế đang thay đổi nhanh chóng.