Câu chuyện Đại sứ

Bối cảnh căng thẳng Trung - Ấn ở khu vực biên giới Himalaya

Tranh chấp biên giới Trung - Ấn vốn tồn tại dai dẳng nhiều thập kỷ. Hai nước có đường biên giới dài hơn 3.400 km, nhưng chưa bao giờ được phân định rạch ròi bằng một hiệp định quốc tế rõ ràng. Điểm nóng nhất tập trung ở hai khu vực: Aksai Chin (do Trung Quốc kiểm soát nhưng Ấn Độ tuyên bố chủ quyền, nằm ở phía Tây) và Arunachal Pradesh (Ấn Độ quản lý nhưng Trung Quốc coi là lãnh thổ Nam Tây Tạng, ở phía Đông).

Từ sau cuộc chiến tranh biên giới năm 1962, quan hệ hai nước luôn trong trạng thai vừa hợp tác, vừa đối đâu. Trong hai thập niên gần đây, mặc dù quan hệ thương mại phát triển nhanh chóng, song các vụ đụng độ quân sự tại đường Kiểm soát Thực tế (LAC - Line of Actual Control) vẫn diễn ra định kỳ, đặc biệt nghiêm trọng là cuộc đụng độ ở Thung lũng Galwan tháng 6/2020, khiến hàng chục binh sĩ hai bên thiệt mạng - lần đầu tiên có thương vong ở biên giới trong hơn 40 năm.

Sự kiện Galwan đẩy quan hệ Trung - Ấn rơi vào mức thấp kỷ lục, với niềm tin chiến lược sụt giảm nghiêm trọng. Ấn Độ ngay sau đó đã hạn chế hàng loạt dự án đầu tư Trung Quốc, cấm nhiều ứng dụng công nghệ, đồng thời tăng cường hợp tác an ninh với Mỹ và nhóm Bộ Tứ (Quad). Trung Quốc, ngược lại, gia tăng hiện diện quân sự ở Tây Tạng, mở rộng hạ tầng đường bộ và sân bay gần biên giới. Trong bối cảnh đó, chuyến thăm của Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị sang Ấn Độ để bàn về giải quyết tranh chấp biên giới mang ý nghĩa chiến lược cả về song phương lẫn khu vực.

Mục tiêu của chuyến thăm Vương Nghị

Chuyến công du của ông Vương Nghị đến Ấn Độ có thể được lý giải qua ba mục tiêu lớn:

Ổn định tình hình biên giới, ngăn ngừa xung đột

Trung Quốc hiểu rằng căng thẳng kéo dài sẽ không chỉ ảnh hưởng đến hình ảnh quốc tế, mà còn khiến Ấn Độ nghiêng hẳn về phía Mỹ và đồng minh. Do đó, Bắc Kinh muốn giảm mức độ đối đầu, ít nhất là ở cấp chiến thuật, thông qua các cơ chế tham vấn ngoại giao và quân sự song phương. Việc rút quân theo từng giai đoạn, thiết lập "vùng đệm" không có vũ khí hạng nặng tại một số điểm nóng được đặt lên bàn thảo luận.

Tạo "khoảng đệm" cho quan hệ chiến lược

Trung Quốc hiện đang phải đối diện nhiều sức ép: cạnh tranh Mỹ - Trung gay gắt, căng thẳng tại Đài Loan, vấn đề Biển Đông, và áp lực trong nước về kinh tế. Trong bối cảnh đó, việc tránh mở thêm một mặt trận căng thẳng với Ấn Độ là cần thiết. Bắc Kinh kỳ vọng chuyến thăm của Vương Nghị có thể khởi động lại một tiến trình ngoại giao nhằm "quản lý bất đồng" thay vì để khủng hoảng leo thang.

Duy trì hợp tác kinh tế - thương mại

Mặc dù có tranh chấp, Trung - Ấn vẫn là hai đối tác thương mại quan trọng. Năm 2024, kim ngạch thương mại hai chiều đạt hơn 130 tỷ USD, trong đó Trung Quốc là nguồn nhập khẩu lớn nhất của Ấn Độ về thiết bị điện tử, hóa chất, dược phẩm. Việc xung đột biên giới leo thang sẽ đe doạ kênh hợp tác này. Do vậy, chuyến thăm nhằm "đặt lại" quan hệ, ít nhất là bảo đảm kênh kinh tế không bị gián đoạn bởi mâu thuẫn an ninh.

Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị (phải) tiếp Cố vấn An ninh Quốc gia Ấn Độ Ajit Doval tại thủ đô Bắc Kinh (Trung Quốc) vào tháng 12-2024. Ảnh: SOUTH CHINA MORNING POST

Phản ứng và tính toán của Ấn Độ

Ấn Độ đón tiếp Vương Nghị với thái độ thận trọng và thực dụng. Về nguyên tắc, New Delhi luôn yêu cầu khôi phục nguyên trạng biên giới trước 2020 mới có thể bình thường hóa quan hệ. Đối với chính quyền của Thủ tướng Narendra Modi, lòng tin công chúng là yếu tố then chốt - sau Galwan, dư luận Ấn Độ mang tâm lý cảnh giác và cứng rắn với Trung Quốc. Tuy nhiên, Ấn Độ cũng có những động cơ để đối thoại:

Một mặt, New Delhi muốn giảm nguy cơ xung đột biên giới làm phân tán nguồn lực, bởi họ còn phải đối phó với Pakistan và tập trung cho phát triển kinh tế.

Mặt khác, Ấn Độ muốn tận dụng đàm phán để thể hiện vị thế cường quốc đang lên, đồng thời giữ thế cân bằng giữa Trung Quốc và Mỹ. Có thể nói, Ấn Độ không dễ nhượng bộ về lãnh thổ, nhưng sẵn sàng tham gia đối thoại nhằm duy trì ổn định tạm thời.

Những vấn đề chính trên bàn đàm phán

Rút quân và giảm hiện diện quân sự là vấn đề then chốt. Sau năm 2020, cả hai bên đều triển khai hàng chục nghìn binh sĩ, xe tăng, pháo binh dọc LAC. Việc rút quân theo từng giai đoạn, thiết lập các "vùng không xung đột" là bước đi được kỳ vọng. Tuy nhiên, niềm tin thấp khiến việc thực thi trở nên khó khăn.

Thiết lập cơ chế quản lý khủng hoảng: Hai bên đã có cơ chế đối thoại quân sự cấp tư lệnh quân đoàn, cũng như nhóm công tác ngoại giao. Nhưng thực tế cho thấy hiệu quả còn hạn chế. Chuyến thăm Vương Nghị có thể mở đường cho việc nâng cấp cơ chế, tăng tần suất trao đổi, thậm chí thiết lập đường dây nóng trực tiếp.

Hợp tác kinh tế và tái khởi động giao lưu: Bắc Kinh muốn Ấn Độ gỡ bỏ rào cản thương mại, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ. New Delhi thì đề nghị Trung Quốc giảm thâm hụt thương mại và mở cửa thị trường cho nông sản, dược phẩm Ấn Độ. Dù không thể giải quyết ngay, nhưng việc đưa vấn đề kinh tế vào bàn đàm phán cho thấy cả hai đều không muốn "cắt đứt".

Vấn đề chiến lược rộng hơn : Ấn Độ tham gia Bộ Tứ (Quad) cùng Mỹ, Nhật, Úc - một cơ chế mà Trung Quốc coi là nhằm kiềm chế Bắc Kinh. Vương Nghị có thể tìm cách thuyết phục Ấn Độ giữ khoảng cách nhất định với chiến lược của Mỹ. Ngược lại, New Delhi tận dụng chuyến thăm này để khẳng định lập trường độc lập, đông thời gửi tín hiệu rằng quan hệ Ấn - Trung chỉ có thể tiến triển nếu vấn đề biên giới được giải quyết.

Khó khăn và thách thức trong đàm phán

Mặc dù cả hai bên đều có động cơ giảm căng thẳng, song tiến trình giải quyết tranh chấp biên giới đối mặt nhiều trở ngại:

Thiếu lòng tin chiến lược: Từ góc nhìn Ấn Độ, Trung Quốc ngày càng quyết đoán ở biên giới, xây dựng cơ sở hạ tầng quân sự hiện đại, trong khi không ngừng mở rộng ảnh hưởng ở Nam Á. Ngược lại, Bắc Kinh cho rằng New Delhi ngày càng ngả về phía Mỹ.

Dư luận trong nước: Cả hai chính phủ đều bị dư luận thúc ép giữ lập trường cứng rắn, không thể "mất mặt" trong đàm phán.

Tính toán địa - chính trị: Quan hệ Trung - Ấn không chỉ là vấn đề song phương, mà còn bị chi phối bởi cán cân quyền lực khu vực, vai trò của Mỹ, Nga, ASEAN

Lợi ích kinh tế không cân bằng: Thâm hụt thương mại lớn của Ấn Độ với Trung Quốc (khoảng 80 tỷ USD) khiến New Delhi khó chấp nhận việc "tách rời" vấn đề kinh tế với vấn đề an ninh.

Tác động khu vực và quốc tế

Chuyến thăm của Vương Nghị sang Ấn Độ có ý nghĩa vượt ra ngoài quan hệ song phương:

Đối với khu vực Nam Á: Nếu Trung - Ấn giảm căng thẳng, các nước láng giềng như Nepal, Bhutan, Bangladesh có thể tránh bị cuốn vào vòng xoáy đối đầu.

Đối với BRICS và SCO: Trung Quốc và Ấn Độ đều là thành viên quan trọng. Việc duy trì ổn định giúp các tổ chức này phát huy vai trò trong đối thoại Nam - Nam.

Đối với Mỹ và Quad: Washington sẽ theo dõi sát sao. Nếu Bắc Kinh và New Delhi đạt được một mức độ hòa dịu, chiến lược của Mỹ nhằm lôi kéo Ấn Độ kiềm chế Trung Quốc sẽ gặp khó khăn hơn.

Đối với trật tự quốc tế đa cực: Hai quốc gia đông dân nhất thế giới, đều là cường quốc hạt nhân, nếu duy trì xung đột kéo dài sẽ gây bất ổn toàn cầu.

Ngược lại, nếu quản lý được bất đồng, đây sẽ là tín hiệu tích cực cho trật tự đa cực đang hình thành.

Triển vọng tương lai

Có thể khẳng định, chuyến thăm của Vương Nghị không thể ngay lập tức giải quyết toàn diện tranh chấp biên giới - một vấn đề tồn tại hơn nửa thế kỷ. Tuy nhiên, nó có thể mở ra kênh ngoại giao ổn định, qua đó giảm nguy cơ va chạm vũ trang, tạo điều kiện cho quan hệ kinh tế - chính trị hai bên không rơi vào vòng đối đầu toàn diện.

Triển vọng dài hạn phụ thuộc vào ba yếu tố:

Ý chí chính trị của lãnh đạo cấp cao: Nếu cả hai bên coi ổn định là ưu tiên chiến lược, thì tiến trình đàm phán mới bên vững.

Quản lý dư luận trong nước: Cả Bắc Kinh và New Delhi phải thuyết phục công chúng răng đối thoại là cân thiết đế báo đám lợi ích quốc gia.

Cán cân quyền lực quốc tế: Nếu cạnh tranh Mỹ - Trung tiếp tục gay gắt, Ấn Độ sẽ ngày càng bị lôi kéo. Ngược lại, nếu trật tự đa cực thực sự được củng cố, không gian hợp tác Trung - Ấn sẽ rộng mở hơn.

Chuyến thăm Ấn Độ của Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị là một nỗ lực đáng chú ý trong việc hạ nhiệt căng thẳng biên giới, đồng thời tái khẳng định tầm quan trọng chiến lược của quan hệ Trung - Ấn. Dù còn nhiều trở ngại, chuyến thăm cho thấy cả hai bên đều nhận thức rõ rằng đối đầu kéo dài chỉ gây thiệt hại, trong khi hợp tác - dù hạn chế - có thể mang lại lợi ích thiết thực.

Trong bức tranh địa chính trị châu Á - Thái Bình Dương đang biến động mạnh mẽ, việc Trung Quốc và Ấn Độ tìm kiếm cơ chế "quản lý bất đồng" có thể trở thành yếu tố quyết định đối với hòa bình và ổn định khu vực.